Ідэі вызваленчага паўстання, якое адбылося 160 гадоў таму, жывуць і сёння. I чаму беларускія ўлады «не заўважаюць» нацыянальнага героя.
Сёлета адзначаюцца 160-ыя ўгодкі паўстання Кастуся Каліноўскага. Дакладней, на могілкі Росы ў Вільні, дзе пахаваны 20 паўстанца і ў тым ліку сам Каліноўскі, беларусы прынеслі кветкі і лампадкі, прайшла ўрачыстая імпрэза з удзелам Святланы Ціханоўскай, прэзідэнта Літвы Гітанаса Наўседы, амбасадараў Польшчы і Украіны. У Беларусі з гэтай нагоды — не адбылося нічога.
Стаўленне беларускіх уладаў да Каліноўскага заўсёды было, мякка кажучы, насцярожаным. Першы і адзіны помнік нацыянальнаму герою з’явіўся ў Свіслачы яшчэ за савецкім часам, афіцыйна рэжым у лепшым выпадку не перашкаджаў дыпламатам з розных краін, а таксама беларускім грамадскім актывістам, ушанаваць памяць паўстанцаў,а ў горшым — удзельнікаў гэтых акцый затрымлівалі.
Дзесяць год таму, у 2013-м, на скандальнай навуковай канферэнцыі ў Мінску гучалі абвінавачанні Каліноўскага і ягоных паплечнікаў у тэрарызме, а некаторыя нават патрабавалі аднавіць помнік Аляксандру ІІ, які задушыў паўстанне.
З іншага боку, у 2019-м афіцыйная беларуская дэлегацыя, хай і вымушана, удзельнічала ў перапахаванні рэшткаў паўстанцаў у Вільні, а сам Лукашэнка, хоць і згадваючы пра «шматлікія нюансы», заявіў, што «ведае ягоную ролю ў гісторыі» і што «гэта быў наш чалавек нашай дзяржавы».
Кім ёсць Каліноўскі для цяперашняга рэжыму, які абраў тактыку маўклівага ігнору героя, чаму не варта перайначваць ягоныя заклікі, правакуючы новыя спрэчкі ў грамадзянскай супольнасці, і як у будучым беларусы стануць успрымаць гэтую постаць, Филин абмеркаваў з гісторыкам Аляксандрам Пашкевічам.
— 160 гадоў — дата, канешне, не зусім векапомная, гэта не 150 і не 200, — гаворыць навуковец. — Па вялікім рахунку, уладам можна і не звяртаць на яе ўвагі. Але галоўнае, канешне, што ў сённяшніх умовах для беларускага рэжыму Каліноўскі — вораг. Нават не нейтральная асоба, якую можна было б уключыць у сваю ўласную ідэалогію — ніяк ён у цяперашні курс не ўпісваецца.
Фактычна, Каліноўскага ўзнялі на свае штандары палітычныя праціўнікі Аляксандра Лукашэнкі. Таму ў дадзеным выпадку прасцей, калі няма вялікай ахвоты ці сіл пачынаць бязлітасную барацьбу, проста замоўчваць, ігнараваць усё, што датычыцца Каліноўскага.
Пры тым раней, нагадвае гісторык, такога адназначнага ўспрымання правадыра паўстання 1863-1864 гадоў ва ўладаў не было. У савецкай Беларусі было шмат даследаванняў па Каліноўскім, былі зробленыя асноўныя архіўныя знаходкі дакументаў, якія датычыліся паўстання, Каліноўскі прысутнічаў у школьнай праграме па гісторыі і літаратуры.
— Ягоная фігура добра-такі ўпісвалася ў камуністычную ідэалогію, — зазначае Аляксандр Пашкевіч, — у якой прапагандаваўся рэвалюцыйны рух. Каліноўскі прасоўваўся хутчэй не як нацыянальны дзеяч, а як сумесь нацыянальнага дзеячы і рэвалюцыянера левых поглядаў.
Такіх людзей за савецкім часам узносілі на п’едэстал не толькі ў Беларусі, але і ў іншых народаў, іх паказвалі як нейкіх папярэднікаў бальшавікоў, тых, хто выступаў у абарону бедных слаёў насельніцтва і супраць багатых элітаў, супраць царызму.
Ну, а тое, што ў яго былі антырасейскія погляды, крыху рэтушавалася і падавалася такім чынам, што гэта, маўляў, было выступленне не супраць Расеі і рускага народу, а супраць царскага рэжыму, з якім змагаліся і бальшавікі.
Пэўны час, калі гэта было можна сумяшчаць, Каліноўскі ўпісваўся ў дзяржаўны наратыў і яго ўлады асабліва не чапалі — нават з’явілася вуліца яго імя, помнікі паўстанцам. Але цяпер сітуацыя змянілася, тая савецка-камуністычная ідэалогія памерла, і хоць Лукашэнка захоўвае шматлікія яе элементы, постаць Каліноўскага стала для ўладаў неактуальнай.
Зараз куды большы ўплыў мае расейска-імперская ідэалогія. Уплыў Масквы ў Беларусі ўзмацніўся пасля 2020 году, бо Масква стала асноўнай падпоркай для ўлады Лукашэнкі. Таму і спадчына Расейскай імперыі не разглядаецца як негатыўная, успрымаецца як тое, што і трэба было рабіць, асабліва на падставе імперыялістычных настрояў у расійскім грамадстве і элітаў, што моцна выявілася падчас вайны ва Украіне. А Каліноўскі, якога шануюць апаненты Лукашэнкі як нацыянальнага, антырасійскага дзеяча, у цяперашнюю рэчаіснасць не ўпісваецца.
Нават больш дзіўна, чаму яго яшчэ канчаткова афіцыйна не абвясцілі ворагам і не пачалі кампанію па выкараненні памяці пра яго адусюль, а пакуль больш замоўчваюць ці адсоўваюць на перыферыю.
На цырымоніі ў Вільні многія звярнулі ўвагу, што ў прамове Святланы Ціханоўскай прагучала перайначаная цытата Каліноўскага — «маскаля» замянілі на «чужую ўладу». І хоць у той жа дзень Ціханоўская патлумачыла, маўляў, мелася на ўвазе і рэжым Лукашэнкі, і Расея, але, што называецца, асадак застаўся.
— Калі паспрабаваць неяк кваліфікаваць, то, безумоўна, гэта палітычная памылка — так будаваць прамову, — мяркуе гісторык. — Прычым сама па сабе прамова добрая, але навошта было браць тую цытату і мяняць, выхалошчваць яе, калі словы ўсім добра вядомыя? Цяжка сказаць, дзеля чаго такое было зроблена. Калі не хацелася казаць рэзкіх словаў агулам у адрас расейцаў, то можна было проста не пісаць і не прамаўляць менавіта гэту фразу.
На мой погляд, каб крыху змякчыць наступствы, варта перадусім прызнаць памылку і прынесці прабачэнні, паспрабаваць не раздзімаць сітуацыю далей, але разам з тым зрабіць усё, каб падобныя выпадкі не паўтараліся.
Думаю, сваю негатыўную ролю гэта ўжо адыграла — ёсць, на жаль, не толькі знешнія праціўнікі, але і пэўныя асобы і групы ў беларускім дэмакратычным руху, якія ўжо, канешне, гэта няўдалае выказванне ўхопяць і ў свае метадычкі ўключаць.
Сказанае ўжо сказана і надрукавана, тут нічога не зробіш. Варта толькі прызнаць гэта, не настойваць на сваёй памылцы і на будучыню разумець, што любыя публічныя выказванні і афіцыйныя звароты Ціханоўскай прыцягваюць вялікую ўвагу.
У цяперашніх умовах ні Офіс, ні Аб’яднаны кабінет не маюць асаблівых магчымасцяў, каб уплываць на падзеі ўнутры Беларусі — але ёсць задачы працягваць міжнародную дзейнасць і падымаць беларускае пытанне на міжнароднай арэне, неяк спрашчаць жыццё для беларусаў за мяжой, і таксама, канешне, захоўваць адзінства і згуртаванасць у асяроддзі беларусаў.
Падобныя не вельмі прадбачлівыя выпадкі акурат б’юць па трэцяй функцыі, узмацняюць і без таго складаную сітуацыю — таму трэба імкнуцца пазбягаць канфліктаў на роўным месцы.
— У школьных падручніках па гісторыі за 8 клас Кастусь Каліноўскі застаўся — пра паўстанне і яго правадыра распавядаецца адным параграфам, у вельмі спрошчаным і ўсечаным выглядзе. На вашу думку, як будуць успрымаць асобу Каліноўскага і ягоных паплечнікаў у будучай Беларусі?
— Мяркую, Каліноўскі будзе ўспрымацца як постаць асноўнага нацыянальнага героя, на якой у пэўнай ступені ужо базуецца нацыянальная міфалогія і нацыянальная ідэнтычнасць. Так што ў гэтым плане ягоная будучыня самая што ні ёсць светлая, святлейшых не бывае.
Я думаю, усё тое, што цяпер робіцца нефармальна, выйдзе на шырэйшы ўзровень. І помнікі яму з’явяцца, і вуліц больш стане, і дзяржаўная ўзнагарода будзе адноўленая (ордэнам Каліноўскага за амаль дзесяць год яго існавання так ніхто і не быў ушанаваны, а ў 2004 годзе ўзнагароду адмянілі — Ф.).
У змаганні беларусаў з цяперашнім рэжымам, падкрэслівае Аляксандр Пашкевіч, Каліноўскі зноў атрымлівае сімвалічнае значэнне, і ягоная постаць робіцца ўсё больш папулярнай; акрамя дзейнасці знакамітага палка імя Каліноўскага, ствараецца шмат культурных прадуктаў, якія папулярызуюць ягоную асобу:
— Гэта наш асноўны нацыянальны герой, які ёсць і будзе.
