Адзін з кірункаў дзейнасці Офіса Святланы Ціханоўскай і дэмсіл агулам — умацаванне беларуска-ўкраінскіх адносінаў. Дарадца Святланы Ціханоўскай Франак Вячорка даў вялікае інтэрв’ю парталу «Euromaidan Press» — і расказаў пра сітуацыю ў Беларусі, рэпрэсіі і важнасць нацыяналістычнай ідэі.
Франак Вячорка, старшы дарадца Святланы Ціханоўскай, падзяліўся сваім досведам барацьбы з рэжымам Лукашэнкі ў Беларусі ў эксклюзіўным інтэрв’ю на палях 10-га Львоўскага медыяфоруму.
Паводле слоў Вячоркі, паколькі Беларусь па-ранейшаму знаходзіцца пад уладай Лукашэнкі, апазіцыя выкарыстоўвае стратэгію «тысячы парэзаў», сабатажу і кібервайны, каб аслабіць рэжым знутры і справакаваць новую хвалю супраціву. Ён таксама лічыць, што Захад не разумее важнасці нацыянальнай ідэнтычнасці, якую Расія імкнецца знішчыць, каб кантраляваць заваяваныя народы і выкарыстоўваць іх чалавечыя і прыродныя рэсурсы для сваёй далейшай экспансіі.
— Я хачу пачаць з агульнага пытання пра рэвалюцыю 2020 года. Як беларусы ставяцца да гэтага сёння? Ці лічаць яны, што трэба было дзейнічаць больш радыкальна, каб перамагчы і зрынуць рэжым? Выцесніць дыктатара Лукашэнку з Беларусі, як гэта зрабілі ўкраінцы з Януковічам у 2014 годзе, супраціўляючыся незаконнаму гвалту паліцыі з дапамогай кактэйляў Молатава і дубінак?
— Я не думаю, што гэта было памылкай. Я думаю, гэта быў натуральны працэс, да якога грамадства было гатовае. Гэта быў ўсплёск энергіі людзей. Людзі былі абураныя рэжымам, асабліва калі ён не змог абараніць іх ад COVID. Пасля 2020 года няма адчування, што мы пацярпелі поўны правал. Ёсць адчуванне незавершанай рэвалюцыі.
Цяпер яна пастаўлена на паўзу, але пры любой іншай магчымасці гэтая рэвалюцыя працягнецца — магчыма, не ў такой форме вулічных мітынгаў, як раней. Магчыма, гэта будзе звязана з «расколам эліт» і працэсамі ўнутры наменклатуры, частка якой таксама вельмі незадаволеная рэжымам. У нас усё яшчэ ёсць надзея завяршыць пачатае ў 2020 годзе.
Што тычыцца стылю рэвалюцыі, то ў Беларусі значна больш абмежаванае асяроддзе, чым ва Украіне. Ва Украіне былі незалежныя СМІ. Ва Украіне было больш свабоды. У парламенце былі свае дэпутаты ад апазіцыі. У нас у Беларусі гэтага не было. У нас было 30 гадоў дыктатуры.
Мы таксама будавалі барыкады, людзі аказвалі супраціў паліцыі, а КДБ спрабавала абараніць сябе. Але сілы Лукашэнкі былі значна больш падрыхтаваныя да барацьбы, чым сілы Януковіча. Праўленне Януковіча нельга параўноўваць з праўленнем Лукашэнкі, які значна больш жорсткі і значна больш падрыхтаваны да пратэстаў, чым Януковіч у 2014 годзе.
— Ці ведаеце вы, колькі людзей цяпер утрымліваецца ў беларускіх турмах — праз чатыры гады пасля пратэстаў?
— Мы ведаем, што з 2020 года паліцыя затрымала да 70 000 чалавек. Нам вядомыя імёны 1500 чалавек, якія прызнаныя палітычнымі вязнямі. Але мы думаем, што фактычная колькасць [тых, хто цяпер утрымліваецца ў турмах] складае каля 4000-5000 чалавек, таму што людзі не хочуць, каб іх прызнавалі палітвязнямі. У адваротным выпадку вас ізалююць і будуць катаваць, вам давядзецца насіць жоўтую бірку на турэмнай вопратцы, якая азначае, што вы палітвязень. Многія сем’і прасілі: «Калі ласка, не раскрывайце імёны нашых любімых, якія знаходзяцца за кратамі».
Акрамя таго, 1600 чалавек ужо былі вызваленыя ў сувязі з заканчэннем тэрміну іх турэмнага зняволення. Яны знаходзяцца ў вельмі цяжкім стане і маюць патрэбу ў рэабілітацыі і лячэнні. Многія людзі памерлі ў турмах. Кожны месяц там хтосьці памірае, бо ім не аказваецца медыцынская дапамога.
Сітуацыя цяжкая. Лукашэнка абыякавы да жыцця людзей. Вядома, гэта нельга параўнаць з тысячамі ахвяр вайны Расіі супраць Украіны. Маштаб трагедыі іншы, але прырода гэтага гвалту Пуціна і Лукашэнкі ў дачыненні да людзей аднолькавая.
— З пункту гледжання Украіны, здаецца, што цяпер самы зручны час для таго, каб беларусы зноў паўсталі, паколькі ў Расіі няма ніякіх рэзерваў для ўмяшання ў справы Беларусі. Наадварот, тут, ва Украіне, ёсць нават вопытныя байцы, якія ўдзельнічалі ў вайне на ўкраінскім баку, як, напрыклад, полк Кастуся Каліноўскага. Ці вядзеце вы якія-небудзь перамовы або дыскусіі па гэтым пытанні, або вы прытрымліваецеся выключна мірнага пратэсту?
— «Мірнае або нямірнае» — гэта ілжывая дылема. Калі мы гаворым пра нямірны супраціў, мы гаворым пра ўзброены супраціў, але дзе людзі возьмуць зброю? Ці змогуць гэтыя людзі супрацьстаяць дзясяткам тысяч узброеных да зубоў галаварэзаў Лукашэнкі і сотням тысяч расійскіх жаўнераў?
Адзіны магчымы спосаб супраціву цяпер — гэта падполле, сабатаж, невялікія партызанскія дзеянні. Узброены супраціў арганізаваць проста немагчыма. Тыя, хто гэта кажа, вельмі далёкія ад рэальнасці. Мы жывем ва ўмовах тэрору ў стылі Сталіна. З-за паўсюднага назірання і камер немагчыма сабраць людзей на вуліцах нават на пяць хвілін.
Калі вы ідзяце па станцыі метро, ва ўсіх правяраюць мабільныя тэлефоны. Так што ў дадзены момант не самы зручны час для масавых акцый. Значна больш эфектыўна сысці і дзейнічаць у падполлі, саслабляючы рэжым знутры. Я называю гэта «стратэгіяй тысячы парэзаў». Калі вы робіце шмат невялікіх парэзаў у розных частках сістэмы, каб паказаць яе поўную ўразлівасць, аказваеце ціск з дапамогай санкцый і разбураеце імідж Лукашэнкі, гэта значна больш эфектыўна проста цяпер.
Але абавязкова наступіць момант, які мы павінны быць гатовыя выкарыстаць. Гэта можа быць звязана з поспехам Украіны ці з унутранай дынамікай. Гэта не сёння. Магчыма, гэта адбудзецца не заўтра. Магчыма, гэта адбудзецца ў наступным годзе, таму што мы бачым, што сістэма паступова слабее. І калі гэты момант надыдзе, мы абавязкова ім скарыстаемся.
— Наколькі сілавікі Лукашэнкі матываваныя змагацца за рэжым і душыць пратэсты? Раней вы згадвалі, што многія з іх займаюцца уцечкай даных і г. д. Наколькі яны здольныя і матываваныя падтрымліваць рэжым? І звязанае з гэтым пытанне: ці лічаць яны сябе ў асноўным беларусамі ці многія з іх — рускія, як гэта было з многімі лаяльнымі Януковічу людзьмі ва Украіне яшчэ ў 2014 годзе?
— Унутры наменклатуры і вертыкалі ўлады ёсць вельмі розныя групы. Многія чыноўнікі — звычайныя тэхнакраты. Яны не падтрымліваюць рэжым. Яны не падтрымліваюць Лукашэнку. Яны не разумеюць, чаму яны павінны змагацца за Расію, чаму яны павінны быць ізаляваныя ад свету проста цяпер з-за вар’ята Лукашэнкі.
Але ёсць такія групы, як КДБ, напрыклад, апарат бяспекі Лукашэнкі, якія невялікія, але надзеленыя паўнамоцтвамі. Проста цяпер яны валодаюць неабмежаванай уладай для правядзення рэпрэсій. Яны вельмі лаяльныя і ім вельмі добра плацяць. Мы можам гаварыць пра 10 000 або 15 000 сілавікоў, якія вельмі лаяльныя. Лукашэнка спадзяецца найперш на іх.
Узброеныя сілы не да канца лаяльныя Лукашэнку. У нас ёсць сведчанні таго, што ў 2022 годзе многія з іх адмовіліся ўдзельнічаць у вайне і зрабілі ўсё магчымае, каб прадухіліць удзел беларускага войска. Лукашэнку не ўдалося пераканаць беларускае войска. Беларускае войска значна цясней звязанае з народам, чым міліцыя і КДБ, якія вельмі лаяльныя Лукашэнку, Расіі і Пуціну.
Наша мэта цяпер — знайсці саюзнікаў сярод гэтай тэхнакратычнай часткі наменклатуры, ва Узброеных сілах і, вядома, у грамадстве ў цэлым.
Грамадства цяпер знаходзіцца ў вельмі пасіўным рэжыме, я б сказаў, у рэжыме выжывання. Таму што людзі напалоханыя, і гэта натуральная рэакцыя на сітуацыю. У адрозненне ад Украіны, дзе ўрад заадно з народам, у Беларусі тыя, хто называе сябе ўрадам, выступаюць супраць народа. Людзі не адчуваюць дастатковай падтрымкі, каб быць смелымі. І яны таксама не адчуваюць дастатковай падтрымкі з боку знешняга свету. Страх паралізуе. Гэта перашкаджае многім людзям актыўна ўдзельнічаць у палітычным жыцці.
Вядома, сотні тысяч людзей па-ранейшаму ўдзельнічаюць у актыўным падпольным супраціве і рызыкуюць сваім жыццём, каб дамагчыся перамен. Але колькасць арыштаваных сярод іх велізарная. Кожны божы дзень арыштоўваюць 15-20 чалавек. На жаль, мы як дэмакратычныя сілы не можам гарантаваць ім бяспеку і падтрымку падчас утрымання пад вартай. Мы нават не можам даць ім адвакатаў, таму што большасць адвакатаў, якія падтрымлівалі палітвязняў, самі знаходзяцца ў турмах.
— А як наконт стану беларускай культуры і, у прыватнасці, сучаснай беларускай культуры? Зноў жа, калі казаць з украінскага пункту гледжання, было вельмі важна, што з’явілася шмат музыкаў, новых гуртоў і пісьменнікаў, якія былі вельмі сучаснымі, якія не прадстаўляюць савецкі стыль або ідэалогію. Гэтая новая хваля мастацтва і культуры дапамагла людзям успомніць, што яны ўкраінцы і цяпер здольныя змагацца. Многія музыкі перайшлі з рускай на ўкраінскую і цяпер змагаюцца. Гэта таксама матывуе людзей з усходу Украіны, якія былі русіфікаваныя ў СССР, але лічаць сябе ўкраінцамі. Як ідуць справы ў Беларусі? Ці ёсць тут сучасныя мастакі, колькі іх і наколькі яны папулярныя?
— Рэвалюцыя 2020 года і поўнамаштабнае ўварванне ва Украіну выклікалі ўздым нацыянальнай ідэнтычнасці. Многія людзі ў Беларусі пачалі цікавіцца беларускай мовай і перайшлі на яе на знак пратэсту.
Калі вы размаўляеце па-беларуску, вы шмат чым рызыкуеце, але такім чынам вы паказваеце сваю пазіцыю, што вы не з рускімі і не хочаце быць звязанымі з пуцінісцкімі ідэямі і тыраніяй Лукашэнкі. У 2020 годзе многія музыкі, пісьменнікі, мастакі і жывапісцы выступілі з пратэстамі, і многія з іх былі заключаны ў турму. Многія з іх таксама знаходзяцца ў выгнанні, і нават у выгнанні яны працягваюць ствараць шэдэўры аб рэвалюцыі і супраціве.
Многія песні напісаны ў падтрымку Украіны — сувязь паміж Беларуссю і Украінай вельмі моцная сярод беларускіх дзеячаў культуры.
Мала хто ў Еўропе разумее важнасць нацыянальнай ідэнтычнасці… Размаўляць па-беларуску становіцца занадта рызыкоўна. Рэжым Лукашэнкі выцясняе беларускую мову з публічнай прасторы і пераходзіць на рускую.
Проста цяпер сярод жыхароў Захаду няма разумення таго, што тое, што Расія робіць ва Украіне, яна робіць ва ўсім рэгіёне, але ў розных формах. Ва Украіне яна змагаецца з дапамогай снарадаў і танкаў, у Беларусі яна змагаецца з дапамогай інфармацыйнай прапаганды, эканамічнага і палітычнага прыгнёту.
На жаль, нямногія людзі ў Еўропе разумеюць важнасць нацыянальнай ідэнтычнасці. Пяць гадоў таму, калі мы звярталіся ў розныя міжнародныя фонды з просьбай падтрымаць беларускую мову і інвеставаць у беларускую культуру, яны гаварылі: «О, гэта занадта нацыяналістычна, мы не падтрымліваем нацыяналістычныя ідэі». Цяпер яны разумеюць, што важна ўмацоўваць нацыянальную ідэнтычнасць, але пяць гадоў таму, калі мы пыталі, яны нічога не ведалі пра гэтую ідэю.
Міжнародная супольнасць таксама зрабіла велізарную памылку, не падтрымаўшы Украіну і Беларусь у фармаванні і ўмацаванні іх нацыянальнай ідэнтычнасці, што, па сутнасці, адчыніла дзверы Пуціну з яго атрутным «рускім светам».
Што вельмі небяспечна ў доўгатэрміновай перспектыве, дык гэта тое, што мінулы год стаў першым за 20 гадоў, калі больш студэнтаў з Беларусі паехалі вучыцца ў Расію, чым у Еўрапейскі Саюз. У доўгатэрміновай перспектыве мы атрымаем гэтых людзей, якія думаюць праз расійскую прызму. Неабходна растлумачыць палітыкам на Захадзе, чаму вельмі важна вывесці Беларусь з-пад уплыву Расіі і інвеставаць у стажыроўкі для беларускіх студэнтаў. У адваротным выпадку мы яшчэ шмат гадоў будзем мець справу з людзьмі з прамытымі мазгамі пасля іх вучобы ў Расіі.
— Ці ведаеце вы адсотак людзей, якія размаўлялі па-беларуску дзесяць гадоў таму і цяпер — і як гэта змянілася?
— Гэта змянілася ў большай ступені дзякуючы Інтэрнэту, перш за ўсё таму, што людзі могуць вывучаць беларускую мову і свабодна размаўляць на ёй у Інтэрнэце.
Аднак размаўляць па-беларуску на вуліцах Беларусі цяпер становіцца занадта рызыкоўна. Рэжым Лукашэнкі выцесніў беларускую мову з грамадскай прасторы, таму вы не можаце лёгка купіць кнігі на беларускай мове, фільмы на беларускай мове не транслююцца, а вулічныя паказальнікі замененыя на рускія. Многія людзі, якія размаўляюць і выкарыстоўваюць беларускую мову ў Інтэрнэце, у мэтах бяспекі пераходзяць на рускую ў паўсядзённым жыцці.
