«Я не веру ў тое, што культурай можна кіраваць. Больш за тое, мне падаецца, што кожным разам, калі культурай спрабуюць кіраваць, атрымліваецца чарговы агратрэш, суцэльныя «дажынкі» ці чарговы татальны самападман. Культура — гэта прастора творчай свабоды перадусім, гэта прастора чалавечай годнасці, гэта прастора вынаходніцтва новых культурных форм і новых моваў для разумення чарговай новай эпохі, тым больш, калі гэтая эпоха, як нашая, абсалютна катастрафічная і нам для яе фатальна не хапае слоўніка».
У вялікім інтэрв’ю Budzma.org беларускі культуролаг, кінакрытык, журналіст Максім Жбанкоў разважае наконт спробаў адміністраваць беларускую культуру, шляхоў, на якіх сёння апынуліся нашыя творцы, «рускі свет» і беларускую рэальнасць.
— Максім, у адным з выпускаў свайго YouTube-каналу «Шокінг-культ» ты іранічна і даволі жорстка крытыкуеш прапанаваную Аб’яднаным пераходным кабінетам Канцэпцыю і стратэгію нацыянальнага адраджэння і развіцця. Што не так?
— Я не веру ў тое, што культурай можна кіраваць. Больш за тое, мне падаецца, што кожным разам, калі культурай спрабуюць кіраваць, атрымліваецца чарговы агратрэш, суцэльныя «дажынкі» ці чарговы татальны самападман. Мне падаецца ў прынцыпе, што культура — гэта прастора творчай свабоды перадусім, гэта прастора чалавечай годнасці, гэта прастора вынаходніцтва новых культурных форм і новых моваў для разумення чарговай новай эпохі, тым больш, калі гэтая эпоха, як нашая, абсалютна катастрафічная і нам для яе фатальна не хапае слоўніка.
Думаю, найлепшае, што можна зрабіць з культурай, — гэта дазволіць ёй жыць.
І галоўнае пытанне да ўсіх таталітарных або аўтарытарных мадэляў культуры акурат палягае на тым, што замест права на жыццё яны прадукуюць дазвол на лаяльнасць. І ў дадзеным выпадку я абсалютна не бачу, чым адна лаяльнасць лепшая за іншую. Чым, умоўна кажучы, «нашая» лаяльнасць лепшая за «не нашую». Бо ў любым выпадку мы маем справу са спробамі адміністравання творчасці. Што само па сабе абсурдна.
Мы маем справу са спробамі пазначэння нейкага пажаданага развіцця свядомасці нацыі. А я думаю, што тут мусіць быць зусім іншы падыход.
Я лічу, што замест такога прымусовага праграмавання супольнай свядомасці варта ствараць спрыяльныя ўмовы для творчасці. Пазначаць нейкія правілы гульні, нейкі агульны рэжым самарэалізацыі. І зыходзіць з таго, што няма і не можа быць аднаго на ўсіх плана ратавання. Што няма і не можа быць аднаго на ўсіх плана адраджэння.
Зрэшты, я так і не разумею, што канкрэтна і хто збіраецца адраджаць. Бо адраджаць, як на мяне, можна тое, што аднойчы ўжо было. У дадзеным выпадку адбываецца, як я разумею, спроба пазначэння будучыні нацыі, і чамусьці гэта завецца адраджэннем. Я думаю, гэта прынцыповая памылка.
І на гэтым палягае шмат недарэчнасцяў, якія ў гэтых планах паўстаюць.
І яшчэ такая сур’ёзная праблема, якая тут паўстае, як на мяне, гэта не толькі спроба адміністравання альбо вертыкалі культуры, гэта яшчэ і відавочная карыкатурызацыя, спрашчэнне наяўнага стану культуры, ператварэнне яго ў вельмі простую і вельмі схематычную карціну змагання з «рускім светам». І ў гэтым таксама ёсць нейкая падставовая памылка. Бо гэта пазначэнне, як на мяне, нашай татальнай ад «рускага свету» залежнасці.
У свой час, здаецца, Віктар Шніп пісаў такую смешную мініяцюрку, прыкладны змест: «Нядзеля, вячэраем, жонка дранікаў нарабіла. Як добра. Цэлых пяць хвілін не думаў пра прэзідэнта». Вось гэта — пазначэнне нашай абсалютнай інтэлектуальнай бездапаможнасці. Нават у наяўнай сітуацыі, калі нібыта перад намі ёсць прастора самастойнага руху, мы існуем, азіраючыся на імперыю. Мы сябе пазначаем як другаснага гульца ў той гульні, якую нам навязвае імперыя. Фактычна, хочам ці не, мы жывем пад Пуціным, нават калі мы пра яго не думаем. Гэтая ідэя абсалютнай няздольнасці думаць не пра Расію, а пра сябе — вось тут мне падаецца галоўная тэма, галоўная праблемная зона.
— А можа інакш не могуць сёння творцы, у гэтых катастрафічных варунках…
— Ды ну, я вельмі сумняюся, што хтосьці з майго кола, маіх знаёмых творцаў увесь час думае, як перамагчы «рускі свет». Можа, Лявон Артуравіч Вольскі пра гэта думае, але яму даравальна, ён у гэтым плане сур’ёзны і прынцыповы. Я паважаю гэтую пазіцыю, але акрамя гэтай пазіцыі могуць існаваць і іншыя.
І пытанні акурат у тым, што спрашчэнне візіі культуры насамрэч падманвае нас саміх. Бо нармальнае жыццё культуры — гэта жыццё шматслойнае, поліфанічнае, супярэчлівае і канфліктнае. Інакш проста няма культурніцкага жыцця.
Яго нармальны стан, як казаў нябожчык Міхал Анемпадыстаў, — асалода супрацьстаяння. Прычым гэтае супрацьстаянне, як на мяне, гэта не проста нейкая банальная вайна культур — гэта папросту адвечная спроба крочыць праз бар’еры, пераадольваць культурніцкую інерцыю, шукаць нейкія новыя яскравыя формы, рызыкаваць, спрачацца, быць нязгоднымі. Вось менавіта гэтай культуры нязгоды, культуры творчага суперніцтва не стае ў тых схемах, якія прапаноўвае свежая канцэпцыя. Бо яна фактычна — як бы яны не круціліся на першых старонках і не распавядалі пра тое, што яны за сто колераў, сто моваў, — потым вельмі хутка перакрочвае на рэйкі такой банальнай этнацэнтрычнасці, радыкальнай мовацэнтрычнасці.
Паўстае ілюзія, абсалютна падманнае ўражанне, што калі чувакі пачнуць размаўляць на мове, яны зробяцца нашымі чувакамі. А гэта абсалютны падман.
Ці можа існаваць беларускамоўны дыктатар? Думаю, можа. Ці можа існаваць беларускамоўны кат? Напэўна, можа. Больш за тое, напэўна, так яно і здаралася раней. Што вырашае насамрэч моўны вектар? Толькі адно з вымярэнняў культурніцкай ідэнтычнасці. І таму пытанне ў дадзеным выпадку шырэйшае за лёс гэтай канкрэтнай праграмкі. Гэта пытанне пра тое, якімі мы гатовыя сябе ўбачыць, у якім кірунку мы хочам развівацца. Увогуле, як ставіцца да таго, хто мы, чым мы ёсць, куды мы крочым. І тут гэта пытанні ўсё адкрытыя. Гэта пытанні гіперскладаныя. Бо на іх нельга адказваць, сыходзячы з простых словаў і простых рэчаў.
У прынцыпе, культура — гэта практыкаванне ў складанасці. І адпаведна, як на мяне, адэкватная культурніцкая праграма, калі мы палічым, што яна патрэбная, мусіць акурат зыходзіць з гэтай неаднастайнасці культурніцкага працэсу. З гэтай ягонай вызначальнай паліфаніі і шматмернасці, з ягонай, у рэшце рэшт, адчыненасці.
Так, ёсць траўматычны досвед жыцця ў імперыі, але гэтае жыццё ў імперыі гадавала і антысавецкую дысідэнцыю, яно гадавала і культуру беларускага супраціву. Гэтая сітуацыя гадавала шмат персанажаў, якіх мы абсалютна заслужана залічваем да залатога фонду нацыі. Вось яны прарасталі скрозь гэтую інерцыю, яны прарасталі скрозь гэтую імперскую свядомасць. Яны адбыліся. У рэшце рэшт, і мы адбыліся. Бо мы таксама адтуль, з той самай імперыі. І тое, што зараз робіцца, у пэўным сэнсе робіцца дзякуючы таму, што мы тады былі тым, чым мы ёсць: самастойнымі, незалежнымі, супярэчлівымі, канфліктнымі, злымі, нязручнымі. І для мяне гэта прынцыпова. Бо не можа быць прымусу да беларускасці, не можа быць нейкага радыкальнага моўнага кантролю ці моўнай паліцыі.
Гэта прыгожа на ўзроўні перформансу, як рабіў спадар Случак. Але як культурніцкая праграма гэта не вытрымлівае ніякай крытыкі. Бо калі будзе моўны прымус, заўсёды будзе моўны супраціў. І ўвогуле, я лічу, вельмі смешна рабіць выгляд, што ты не разумееш па-расейску. Роўна як і смешна, што ты не разумееш па-польску або па-ўкраінску. У рэшце рэшт, мова — гэта крэатыўны рэсурс, з якім можна даваць сабе рады па-рознаму. Таму, як на мяне, варта гадаваць не моўнае адзінства, якога ўсё адно ніколі не будзе, як казаў спадар Валянцін Акудовіч, што Беларусь ніколі не будзе татальна беларускамоўнай, але і не будзе татальна расейскамоўнай. Я думаю, варта гадаваць свабоду выказвання. Варта гадаваць свабоду творчасці, у тым ліку і стылістычную свабоду. І варта быць гатовым да таго, што шмат з таго, што будзе зроблена дзякуючы той свабодзе, мне канкрэтна або табе канкрэтна можа не спадабацца. Яно і не мусіць быць зручным.
Яно мусіць быць жывым. І калі гэта з’яўляецца ў культуры, а ў культуры нічога выпадковага не прыжываецца, у ёй заўсёды ёсць акурат тое, на што мы гатовыя. Заўсёды з’яўляецца тое, што мы дазваляем, чым мы дазваляем сабе адбыцца, я б сказаў так. Такім чынам, гэта прадукаванне, як я казаў, канфліктнасці, нязручнасці. І тут мы набліжаемся да базавага супярэчання канцэпцыі. Канцэпцыя спрабуе кіраваць ветрам. Спрабуе вельмі простымі нейкімі адміністратыўнымі крокамі змяніць паточную свядомасць. Паточная свядомасць жыве не ў адміністрацыйных колах. Яна жыве на вуліцах, у пабах, музычных клубах, яна жыве падчас коласветных вандровак беларускіх, жыве ў незалежнай прэсе, радыёпраграмах нашых, жыве ў беларускім Youtube. Ці патрабуе гэтае ўсё дазволу спадарыні Аліны Коўшык?
Правільны адказ: не. Больш за тое, гэта ўсё існуе не дзякуючы адміністрацыйным нейкім дырэктывам. Чувакам проста ў кайф — і яны робяць. Вось гэтая натуральная агучка прасторы — і ёсць, як на мяне, прызначэнне беларускай культуры. А ўсё астатняе другасна. Калі няма свабоды, калі няма рызыкі, калі няма адчайнага жадання паразумецца з шалёным часам, нічога не будзе. Гэта не гадуецца канцэпцыямі. І дырэктывамі таксама не гадуецца.
— І яшчэ пра шалёны час. Зараз процьма творцаў — па-за краінай. Ці ўвогуле зможа беларуская культура захавацца і прарасці ў вымушаным экзылі? Мы не ведаем, колькі мы будзем па-за сваёй зямлёй. Ці ты лічыш, што гэта неістотна, дзе быць чалавеку?
— Безумоўна, гэта істотна. Безумоўна, мы зараз трапілі ў вельмі такую, як можна ўжо зараз бачыць, доўгую паласу няўпэўненасці і невідавочнасці. Што з гэтага вынікае? Тое, што нам час развітацца з папярэдняй культурніцкай камфортнасцю і зразумець, што ў гэтай сітуацыі мы існуем у новай якасці. Гэта новая якасць — не якасць такога натуральнага тутэйшага, не якасць тытульнай нацыі альбо новабудаванага нейкага дзяржаўнага ладу. Гэта сітуацыя, якую я пазначаю як «лічбавыя намады». Сітуацыя нацыі ў руху, нацыі мабільнай. І тут ёсць вельмі моцныя і вельмі слабыя моманты. Моцны момант — што ў нас тут няма межаў, што здаецца, можна ўсё. Захацеў Халезін зрабіць спектакль у Лондане — ён робіць. Захацела Ляўчук паехаць ва Украіну да каліноўцаў — яна гэта робіць. Захацеў хтосьці зрабіць канцэрт у Нью-Ёрку — магчыма. Захацеў Леанід Каліценя кіно беларускае паказаць у Берліне — ён едзе і робіць. То-бок поле магчымасцяў пашырылася, здаецца.
З другога боку, у гэтым ёсць праблема, бо паўстае ілюзія страчанай радзімы. Паўстае ілюзія татальнага выгнання. Зноў жа, паўстае такое нібыта натуральнае жаданне гэтае сваё выгнанне паважаць, шанаваць і пашырана прадукаваць. З’яўляюцца, напрыклад, эмігранцкія альбомы Башлыкевіча ці Вольскага і г. д. і г. д. Фактычна пачынаецца стварэнне індустрыі пакутаў. І я думаю, што гэта абсалютна слабая пазіцыя, абсалютна неадэкватная.
Зноў жа, мая падставовая тэза сённяшняга дня палягае на тым, што беларусам можна быць дзе заўгодна, што гэта не пытанне геалакацыі, гэта не пытанне нават колеру твайго пашпарту. Беларус для мяне — пэўны стан свядомасці, пэўны досвед, пэўная сувязь з папярэдняй традыцыяй, досвед асабістага існавання ў нашай катастрафічна-прыўкраснай эпосе — вось гэта ўсё беларускасць. Наша Беларусь заўсёды ўнутры. І тут няма пытання, дзе і як можна быць беларусам.
Беларусам можна быць паўсюль, дзе мы можам сабе гэта дазволіць, дзе мы ў сабе бачым моц, каб заставацца сабой. І гэта не пытанне, працую я ў Польшчы, жыву ў Літве або вандрую па Партугаліі ці Іспаніі. Бо паўсюль мы прыходзім са сваёй візіяй рэчаіснасці, паўсюль мы прыходзім са сваёй ментальнасцю. Заўсёды паўсюль адбываемся ў фармаце транзітнай нацыі. Вось менавіта ідэя транзітнай нацыі, якая ў прынцыпе была мне вельмі даспадобы яшчэ калі мы жылі ў Беларусі, у гэтай сітуацыі набывае новае вымярэнне. Бо транзітная нацыя — гэта нацыя, для якой няма абмежаванняў у яе існаванні. Бо калі мы апынуліся за мяжой, то паўстала зусім іншая опцыя, такая вельмі простая і вульгарная дыхатамія: шанаваць сваю зачыненасць, будаваць беларускае гета альбо дыяспару, як хтосьці кажа, альбо існаваць у фармаце адкрытай свядомасці, ператварацца не ў местачковых актывістаў, а ў еўрапейскіх крыэйтараў. А гэта зусім іншая гульня.
Калі мы сябе разумеем як адкрыты праект, паўстаюць зусім іншыя опцыі: не крыўда, не самаабарона, не самазачыненасць. Як у свой час Сокалаў-Воюш ганарліва казаў: «Я жыву ў Нью-Ёрку і па-ангельску не размаўляю, а мне і не трэба», — чалавек дзесяць год ці колькі жыве ў Нью-Ёрку і прынцыпова не вучыць ангельскую, ён шануе сваю беларускасць. Але ці беларускасць гэта? Гэта, хутчэй, траўматычная свядомасць, у якой няма будучыні. Бо чалавек жыве са сваім болем і яго кожным разам штучна аднаўляе праз адмову нейкім чынам камунікаваць з рэчаіснасцю, з наваколлем. Думаю, гэта слабая пазіцыя.
Моцная пазіцыя… Мне даспадобы тое, што робіць той самы Халезін. Ён беларус? Канечне, беларус. А дзе ён беларус? А паўсюль, дзе ён можа сябе рэалізаваць, паўсюль, дзе чакаюць ягоныя праекты. І паўсюль, дзе ён можа сам давесці, што гэтыя праекты патрэбныя. А гэта пазіцыя моцная. Гэта пазіцыя не ўцекача, не ахвяры, не няшчаснага беларусіка, якога выкінулі з роднай старонкі. А гэта пазіцыя нармальнага чувака, які прыходзіць і кажа: «Вось, будзе, як я кажу». — «Чаму?» — «Таму, што гэта важка. Не разумееце? А я зараз патлумачу. Па-васку растлумачу. Па-ангельску? — Па-ангельску. Па-польску? — Па-польску. І па-ўкраінску магу таксама. Бо хто ж не можа з беларусаў па-ўкраінску?». І, напрыклад, той самы Курэйчык, да якога я асабіста стаўлюся вельмі крытычна, але як фармат асобы са сваім Ельскім універсітэтам — таксама паказальная матрыца, таксама поле магчымасцяў. Тое, што робіць той самы Хадановіч, напрыклад. Які займаецца ў Польшчы прамоцыяй вось гэтых кроскультурных лінкаў, сувязяў. Ён робіць вельмі важную штуку.
Гэта зноў жа паўстанне новага тыпу беларускасці — не зачыненага, напружанага, а наадварот, адчыненага, бо паўсюль мы прыходзім са сваёй унікальнай ідэнтычнасцю, паўсюль мы прыносім сваю адмысловасць, якой няма ні ў партугальцаў, ні ў французаў, ні ў немцаў, ні ў амерыканцаў. Мы тое, што мы ёсць. І добрая навіна: мы нічым іншым і не будзем. І дрэнная навіна: часам нам гэтага не стае.
— Разам з тым у Беларусі таксама не могуць не заставацца творцы. І зараз цяжка ўявіць, а чым там жыве культура? Ці можа яна быць там увогуле?
— Мы ўсе адтуль, разумееш? Мы ўсе з гэтай таталітарнай краіны, з гэтай чырвонай імперыі… А што было ў імперыі? Не шмат хто і памятае ўжо. А там існавала культурніцкая цэнзура, там існавала забарона на прафесію, там існавала выцісканне людзей за мяжу — амаль як зараз. Там існавала псіхіятрычная карная сістэма. Людзей забівалі на вуліцах — узгадаем таго ж Міхоэлса. Людажэрны рэжым заўсёды існаваў у савецкія часы. І ён нікуды не падзеўся, і зараз у гэтым плане ніякіх навінаў.
Спрыяльных умоў для жыцця культуры няма і быць не можа. Культура заўсёды нязручная, і ёй заўсёды замінаюць менавіта тыя абмежаванні, якія паўстаюць — ці то штучна, ці то свядома, ці то несвядома ў навакольным асяродку. І што?
Калі я кажу, што культурай нельга кіраваць, з гэтага вынікае, што ў яе свае законы. І незалежна ад палітычнага рэжыму ёсць права на творчасць, ёсць права на незалежнасць думкі, ёсць права на інтэлектуальны пошук, ёсць права на крытычную нязгоду з наваколлем. І ёсць жаданне і самаразуменне таго, што я маю права штосьці змяніць. То-бок ціск на культуру заўсёды параджае супрацьстаянне. Таталітарная культура непазбежна спрыяе паўстанню контркультуры, альбо альтэрнатыўнай культуры, альбо, як казаў Эрнст Неізвесны, падземнай культуры, катакомбнай. І гэта ўсё акурат тое самае. То-бок гэта адказ на тваё пытанне.
Натуральна, можа, таму што чалавек не можа, калі гэта сапраўды творца, не можа замкнуцца і сказаць: слухайце, я зараз сыду, на паўзу пастаўлю сябе і ўсё. Цяжка ўявіць, як шмат з маіх калег, якія засталіся ў Беларусі, паставяць сябе на паўзу — я проста ў гэта не веру. Думаю, што гэта немагчыма. Бо куды схаваць свае думкі? Куды схаваць свой гонар? Куды схаваць свой талент? Гэта ўсё непазбежна адаб’ецца ў тэкстах. Іншая справа, што ў сітуацыі культурніцкага тэрору рызыка для аўтараў робіцца невымерна большай. Можна ўзгадаць лёс Алеся Пушкіна, калі за мастацкую працу чалавека забілі. Рызыка паўстае большая, але яшчэ большы паўстае, напэўна, і кураж з гэтай самай энергетыкай нязгоды. Паўстаюць іншыя схемы падпольнага існавання. Дарэчы, як і за Саветамі было — тыя ж кватэрнікі, неафіцыйныя хатнія выставы, патаемныя кінапрагляды, паралельнае кіно, самвыдат. Аніякіх навінаў — гэта ўжо ўсё было.
Іншая справа, што ў нас зараз гэта ўсё дзікунства ў плане культурніцкага тэрору адбываецца ў сітуацыі інфармацыйнага грамадства, адбываецца ў сітуацыі вось гэтай адкрытай інфармацыйнай прасторы. І гэта зусім іншая гульня. Бо тут заблакаваць штосьці практычна немагчыма. Таму як немагчыма пазбавіць чалавека прагі творчасці, так і немагчыма, думаю, пазбавіць чалавека прагі выказвацца, ствараць культурніцкія тэксты, рабіць культурніцкія падзеі. Проста таму, што культурка — гэта ж не кніжкі на палічцы альбо стосік плытак, культура — гэта натуральны стан існавання чалавека. Гэта нармальнае базавае вымярэнне чалавечнасці. Ці можа чалавек адмовіцца быць чалавекам? Можа. Хутчэй за ўсё, у Беларусі шмат з кім, асабліва з праўладных кадраў, менавіта гэта і адбываецца. Але яшчэ больш тых, хто проста не ведае, як гэта робіцца. Гэта пытанне выбару нацыі.
Вяртаючыся да таго, з чаго пачалі. Гэта пытанне пра тое, якіх саміх сабе мы можам дазволіць. І тут паўстае рэч, пра якую мне вельмі цікава казаць: самаарганізацыя. Гарызантальныя сувязі. Не вертыкаль улады, адчуй розніцу, а гарызантальныя суполкі.
Як паўстаў «Народны альбом»? Гэта быў хаўрус, банда музыкаў на чале з таленавітым неверагодна Міхалам. І яны ўзялі і зрабілі гэтую рэч. Хто ім загадваў? Ніхто. А ці былі ў іх канцэпцыі? Былі. Але гэта былі канцэпцыі творчага кайфу. Яны паўставалі на пустэчы. Паўставалі ў сітуацыі, калі новай нацыянальнай свядомасці проста яшчэ не было.
У чым галоўны кайф «Народнага альбому»? У тым, што гэта была нізавая, як зараз кажуць, ініцыятыва. Што яны папросту са свайго азарту, са свайго рок-н-ролу, са сваіх загонных вершыкаў, жарцікаў і падколак стварылі, фактычна, новую Беларусь. Да ўсіх, хто пра тое думаў на ўзроўні канцэпцыяў. І гэта надзвычай карысная штука. Думаю, гэта праграмны момант. Бо шмат хто кажа пра «Народны альбом» як пра файную музычку, а я думаю, што гэта быў канцэптуальны подзвіг. Неверагоднай прыгажосці крок. І гэта вось тое, якой мусіць быць культура. Бо колькі моў у «Народным альбоме»? Шмат, праўда? Колькі стыляў? Шмат. Колькі саўдзельнікаў? Безліч. Хтосьці ўвогуле там біў у ладкі ці звінеў бутэлькамі… Так яно ўвогуле і мусіць быць.
Адзін з пойнтаў, з якім я прыйшоў ненадоўга ў свой час у Беларускую раду культуры, быў якраз гэты: белкульт — наш супольны праект. І адміністратару тут проста няма месца. Не, ну ёсць — каб заявачку напісаць, грошы пералічыць… А далей — вы мяне будзеце вучыць патрыятызму? Не трэба. Паказваць, як быць беларусам? Слухайце, я сам ведаю. Гэта — мая музыка, і толькі мая. А ў цябе — іншая, у кагосьці — яшчэ іншая. І гэта нармальна.
Пытанне з замежным нашым існаваннем яшчэ і ў тым, што мы выязджаем са сваімі асабістымі загонамі, трабламі і абмежаваннямі.
Беларуская выяздная эміграцыйная крэатыўная суполка, фактычна, яшчэ не здолела адбыцца як самастойнае незалежнае творчае аб’яднанне.
Бо мы дагэтуль касплэім свае асабістыя збольшага праблемы, траблы і загоны, якія засталіся ў краіне. І гэта нам замінае думаць на новай хвалі. Гэта замінае быць сапраўднымі адкрытымі еўрапецамі. Бо мы дагэтуль перыядычна ўзгадваем, што мы бедныя, няшчасныя пакутнікі са спаленай вёскі. І гэта пытанне не да прымаючага боку, не да тых, хто нас сустракае на гэтым беразе. Гэта пытанне да нашых уласных магчымасцяў: а што мы можам? А мы можам быць супамернымі? Мы можам быць адэкватнымі новаму кантэксту? Пытанне адкрытае. Бо гэтаму трэба вучыцца.
Мы вось вучымся ўжо трэці год. Першы год пакутавалі і былі такімі няшчаснымі лузерамі. Зараз прыбадзёрыліся, з’яўляюцца новыя тэксты, альбомы, мастацкія працы, спектаклі новыя вельмі цікавыя… І гэта падставы для надзеяў. Бо паціху пачынаем арганізоўваць, ствараць іншую беларускасць. Ствараць у новых умовах, на новых пляцоўках, шукаць і знаходзіць новыя кантэксты. Гэта вельмі цікава. І, на мой погляд, вельмі пазітыўна.
Рыгор Сапежынскі, budzma.org,
у тэксце Фота аўтара. Фота ў шапцы – Яны Варанцовай, Reform.by
