Амаль заўсёды Марыну Адамовіч прэзентуюць як жонку палітыка Мікалая Статкевіча. Але кожная «жонка палітыка» — гэта перш за ўсё жывы чалавек, асоба. І ў гэтым інтэрв’ю Марына Адамовіч расказвае «Новаму Часу» пра сябе, свой жыццёвы шлях, свае перакананні і, канешне, пра Мікалая.
— Раскажыце, дзе вы нарадзіліся? Адкуль вы?
— Я з Вілейшчыны. Радзіна майго бацькі — старая вілейская сям’я, яны стагоддзямі жывуць там, сямейны куточак на могілках дастаткова стары. Там я і нарадзілася.
Мама мая родам з усходняй Беларусі, з Аршаншчыны, і той падзел, які існаваў да 1939 года, іншым разам у жартоўных перапалках адчуваўся ў нашай сям’і. Усход і Захад вельмі розныя (усміхаецца). Напрыклад, у сям’і майго бацькі пісаліся карціны, былі музычныя інструменты, бібліятэка, а мая мама, прытым што ў сям’і адукацыю дзеці атрымлівалі яшчэ да рэвалюцыі, першы кветнік у сваім жыцці ўбачыла, калі немцы занялі іх хату і ў гэтай хаце пасяліўся камендант. Гэтак жа, як і першую прыбіральню — да таго ўвогуле яе не было. Сям’я цікавая, вельмі мешаная, яркая і складаная.
— Якім было ваша дзяцінства?
— Цудоўным. Маё дзяцінства было цудоўным, светлым, вельмі вольным, самастойным. Шмат цеплыні, радасці, сонца. Хаця мае бацькі ніколі з намі не сюсюкалі. Яны цяжка працавалі ўсё жыццё, абодва з няпоўных пасляваенных сем’яў, сіроты, прабівалі сабе дарогу ў жыцці вельмі цяжка, але я ніколі, ні адной хвіліны не сумнявалася, што нас любяць і пра нас клапоцяцца.
Было нават такое, што я, каб проста пабачыць тату, уночы паўзла ў яго машыну і клалася там спаць — каб з ім дзень паездзіць, пабыць побач. Але любы рэдкі выхадны дзень бацькі былі з намі. Вакол заўсёды гуртавалася велізарная колькасць людзей, бацькі былі цэнтрам прыцягнення. А куды без нас, калі няма ні бабулі, ні дзядулі? Дакладней, у нас была адна бабуля, але яна жыла не з намі, дастаткова далёка — у Смілавічах.
У маім дзяцінстве тата працаваў дырэктарам саўгаса. Амаль да 10 маіх гадоў мы жылі ў вёсцы, і ў яго была сапраўды цяжкая праца — з 4-й раніцы да 12-й гадзіны ночы. Мы дзяжурылі на скрыжаванні перад «канторай», каб убачыць, што ён прыехаў.
Мама мяне ніколі не абдымала. Зараз гэта гучыць дзіка, напэўна, але я ўсё роўна заўсёды ведала, што яны нас вельмі любяць — што мама, што тата. І калі я зараз чытаю ці чую крыўды дарослых дзяцей на сваіх бацькоў, мне вельмі сумна.
— Кім вы хацелі стаць?
— Лётчыкам! Тата заўсёды ўзгадваў: «Лётчыкам і крышачку балерынай» (смяецца). Страху вышыні няма, а сябры мае ўвогуле лічаць, што ў мяне дрэнна з інстынктам самазахавання. Праўда, з гадамі ён пачаў праяўляцца.
Я стала ўрачом і юрыстам, нейкі час свайго жыцця шчыльна займалася кнігавыдавецкай справай, спрычынілася да заснавання «Беларускага кнігазбору», пра што магу сказаць з вялікім гонарам: у 1995 годзе, калі ўсё пачыналася, нас было трое.
— Тое рэдкае, што можна вычапіць паміж радкоў у інтэрв’ю пра Мікалая — вы пазнаёміліся ў «Саюзе пісьменнікаў». Як вы туды трапілі?
— Ведаеце, гэта быў такі час, калі людзі гуртаваліся, знаходзілі адно аднаго і месцы, дзе гуртавацца. Да 1994 года, нягледзячы на любыя цяжкасці, мы верылі ў тое, што Беларусь чакае добрая, светлая і прамая дарога — свабода і дэмакратыя. Верылі, што Беларусь у хуткім часе пераадолее цяжкасці і стане той краінай, пра якую мы да сёння, на жаль, марым.
Тады моладзь гуртавалася ў розных месцах. Нашай кропкай быў «Саюз пісьменнікаў», таму што там былі сябры.
Насамрэч, кожны чалавек у нейкі момант пачынае сябе ідэнтыфікаваць з нейкай супольнасцю. Хто, як і да чаго прыходзіць — гэта асабісты шлях. Я вельмі ўдзячная сваёй настаўніцы беларускай мовы Анфісе Іванаўне Пыльчанка. Нам вельмі не шанцавала на настаўнікаў беларускай мовы: спачатку была цудоўная настаўніца Ганна Восіпаўна, якая памерла ад анкалогіі, і некалькі гадоў запар пасля гэта быў проста вынас мазгоў — нейкія студэнты-практыканты, якія і самі мову не ведалі, і не маглі нічога прапанаваць. Толькі дзесьці ў 9-м класе ў нас з’явілася сапраўдная Настаўніца, якая дала мне на пазашкольнае чытанне «Каласы пад сярпом тваім» Уладзіміра Караткевіча.
Але да таго мая сустрэча з Караткевічам ужо адбылася, бо татаў сябар, які быў доктарам і лекаваў Караткевіча, прынёс нам пачытаць падоранае Уладзімірам Сямёнавічам першае выданне «Зямлі пад белымі крыламі», якое задумвалася і пісалася як хрэстаматыя, дапаможнік да школьнага курса гісторыі Беларусі. Я была зачараваная! Гэтую кніжку мы вярнулі, а праз пэўны час я знайшла яе ў «Букінісце», цяпер яна ў мяне ёсць. А «Каласы пад сярпом тваім», якія я прачытала вельмі своечасова, расставілі кропкі над «і» — і я сябе ўжо больш ні з кім і ні з чым, акрамя Беларусі, не ідэнтыфікавала.
Так што для мяне гэта было вельмі натуральна, каб былі і суверэнітэт Беларусі, і асобная дарога, і гісторыя — тое, чым захаплялася моладзь у 80-х гадах. Тады гуртаваліся ў першыя культурніцкія суполкі, такія, як «Майстроўня», «Талака», да якіх я як інтраверт не далучалася, але заўжды падтрымлівала і ўдзельнічала ў імпрэзах.
— Цікава, што гэта гісторыя пра «Каласы…», бо часцей, калі расказваюць пра Караткевіча, узгадваюць пра «Дзікае паляванне…».
— Не, «Дзікае паляванне…» на мяне такога ўплыву не аказала. Яшчэ для мяне быў моцным зборнік вершаў «Быў. Ёсць. Буду», таксама куплены ў букіністычнай краме, потым страчаны двойчы і зноў набыты.
Караткевіч — рамантык беларускай гісторыі і літаратуры. Школьныя падручнікі былі сумнымі і нават безнадзейнымі, я б сказала, а ён падаваў гісторыю настолькі рамантычна-ўзнёсла, што немагчыма было не закахацца.
— Прабачце за такое пытанне: ці не страшна вам было завязваць стасункі з вайскоўцам?
— А я ж вам казала, што ў мяне інстынкт самазахавання адсутнічае (смяецца). Гэта першае. А другое — мне нават думка такая ў галаву не прыходзіла. Мікалай — абсалютна мой чалавек.
Мікалай усё-ткі навуковец перш за ўсё, і на момант, калі мы з ім пазнаёміліся, у яго, па сутнасці, была гатовая доктарская дысертацыя — у той галіне, якая і зараз актуальная, ён і сёння мог бы яе абараніць: сістэмы кіравання, узаемадзеянне машыны і чалавека, эрганоміка сістэм кіравання. Уявіце сабе, гэта быў пачатак 90-х!
У яго была паспяховая навуковая і вайсковая кар’ера нягледзячы на тое, што ў сям’і не было вайскоўцаў, што ў савецкі час без такой падтрымкі гэта было амаль нерэальна. Як раней казалі: «Чаму сын палкоўніка не можа стаць генералам? Бо ў генерала ёсць свой сын». А калі бацькі — настаўнікі?.. Хаця, безумоўна, ваяроў у яго родзе і па кудзелі, і па мячы было нямерана, таму што гэта шляхецкія роды.
У нас мала людзей, якія натуральна смелыя і гатовыя пастаяць за свае перакананні. Вельмі зручна розным людзям зрабіць з Мікалая проста «вулічнага байца». Я многа разоў гэта гаварыла, што мяне стварэнне такога вобраза раздражняе і крыўдзіць. Усё, што ён рабіў, ён рабіў з пасылам «Не бойцеся! Рабіце, як я». І ён заўсёды казаў, што любыя перакананні каштуюць роўна столькі, колькі людзі за іх гатовыя плаціць. Так што гэты вобраз яшчэ, у пэўнай ступені, і пра няспеласць грамадства: яно, на вялікі жаль, марудна сталела. Але, усё роўна, гэтыя працэсы незваротныя. Таму, сцяўшы зубы, чакаем, трымаемся.
— Яшчэ адзін факт, які можна вычытаць з вашых інтэрв’ю, такі, што вы з Мікалаем пабраліся шлюбам пасля першай яго адсідкі.
— Не, так не будзе правільна. Насамрэч, гэта ў Мікалая ўжо чацвёртая крымінальная справа. Першы раз яго арыштавалі пасля Марша Волі ў 1999 годзе, потым судзілі за пратэсты ў 2004-м і асудзілі да трох гадоў абмежавання волі, так званай «хіміі», у 2005-м, трэці раз быў у 2010 годзе, і вось ужо цяпер.
Шлюб мы рэгістравалі ў пэўнай ступені вымушана. У мяне ўжо быў досвед шлюбу, у Мікалая таксама, і калі ён зрабіў мне ў свой час прапанову, я адказала: «Навошта? У нас з табою ўжо ёсць гэтая гісторыя за плячыма. Хіба нам без гэтага дрэнна разам?»
Мы афіцыйна пабраліся шлюбам у 2011 годзе — роўна праз год пасля выбараў, 20 снежня 2011 года, менавіта таму, што не было аніякіх іншых магчымасцей бачыць яго, дапамагаць яму. Можа, я зараз бы ўжо сказала, што памылялася, калі адмаўлялася раней выйсці за яго. Жыццё іншым разам водзіць нас носам па асфальце.
Бывае так, што людзі доўга разам, потым жэняцца і хутка разводзяцца. Не, безумоўна, гэта не пра нас. З’явілася нейкая палёгка, таму што на той момант сітуацыя развівалася вельмі цяжка. Калі мы рэгістравалі шлюб, Мікалая прывялі з ШІЗА. Тады ўжо планамерна яго рыхтавалі да турмы (ШІЗА змяняла ПКТ і наадварот), і літаральна праз два тыдні на тры гады адправілі ў турму. Ну вось як бы ён заставаўся адзін? Зусім, увогуле без усялякай падтрымкі. А так у мяне хоць была палёгка, што раз на год можна яго пабачыць.
— Магу сабе толькі ўявіць, як гэта цяжка, калі твайго каханага чалавека закрываюць у турме.
— Гэта вельмі цяжка. Але я магу вам шчыра сказаць, што не менш цяжка і страшна бывае, калі ён на волі. Вось мы ідзём разам, мне трэба адысці — і ён застаецца адзін. Я выходжу, азіраюся — а яго няма. За тыя некалькі секунд, пакуль не ўбачу, я перажываю ўсё: жах, роспач, адчай. Таму што ёсць гэты досвед за плячыма. А калі ты ўжо жывеш у гэтым стане, ты проста сабе загадваеш адразу, што абавязкова гэта перажывёш, усё скончыцца.
Нават цяпер людзям, якія побач са мной і ўпершыню сутыкнуліся з сітуацыяй, калі іх каханыя або дзеці ў зняволенні, я заўсёды кажу: «Вы не ўяўляеце, як добра бывае, калі яны вяртаюцца. Стойце прама і жывіце надзеяй».
— Ці падтрымліваюць вас сваякі?
— Мы даўно-даўно згуртаваліся, каб падтрымліваць адно аднаго і, наколькі гэта магчыма, змагацца за нашых блізкіх.
Калі шчыра, то мяне вельмі падкасіў зараз зварот сваякоў іншых палітвязняў. Вышыблі мяне як мінімум на тыдзень з жыцця. Маўляў, давайце папросім, давайце дамо ім (рэжыму. — Заўв. рэд.) яшчэ адзін шанец. Мы ж ужо за мяжой, нам усё адно, колькі ён тут яшчэ захаваецца. Верагодна, зусім не гэта аўтары мелі на ўвазе, але гэта так счытваецца. «Кожнае жыццё каштоўнае», так, але як быць з тымі, хто не трапіць у гэтыя вашы спісы?
— Вярнуся да пытання, «колькі каштуюць перакананні». Цытата з вашага інтэрв’ю: «Любыя перакананні каштуюць столькі, колькі чалавек гатовы за іх заплаціць». Колькі вы гатовы заплаціць за свае перакананні?
— Я не магу абсалютна дакладна адказаць на гэтае пытанне зараз. Мы пра сябе не ўсё ведаем — да таго моманту, пакуль не падвяргаемся самым жорсткім выпрабаванням. Не ведаю, як адрэагуе мой арганізм, што можа стаць мяжой і ці ёсць яна. Але ў маіх унутраных устаноўках я лічу Беларусь найвышэйшай каштоўнасцю. І людзей, якія падтрымліваюць гэта, таксама лічу найвышэйшай каштоўнасцю Беларусі.
— Ці мадэлявалі вы калі-небудзь для сябе сітуацыю расстрэлу?
— Так, безумоўна. Я думаю, што за апошнія пару гадоў любы беларус гэтую аналогію да сябе прыклаў…
— І, нягледзячы ні на што, вы застаяцеся?
— Я не думаю, што ў мяне ёсць вялікі выбар. На жаль, сітуацыя развіваецца дастаткова сумна, і рэаліі 85-гадовай даўніны ўжо не здаюцца ўспамінамі далёкага мінулага — мажліва, нават бліжэйшай будучыняй. Такі варыянт развіцця падзей таксама магчымы. Але я добра ведаю, што перамагае той, хто пратрымаецца на пяць хвілін даўжэй. Перамагае той, хто верыць у перамогу.
— Я таксама прынцыпова застаюся тут, але мне ўсё складаней знаходзіцца ў горадзе, дзе я больш не бачу знаёмых твараў. З якім настроем застаяцеся тут вы?
— Я сама сябе працытую, бо некалі, адказваючы на гэтае ж пытанне, ужо сфармулявала думку, і яна не змянілася. У гэтым горадзе, сапраўды, практычна не засталося знаёмых. Калі ты раптам, раз на два месяцы, сустракаеш знаёмага з былога жыцця, то гэта абдымкі і слёзы. У горадзе практычна не засталося знаёмых, але тут з’явілася вельмі шмат родных — людзей, якія ў 2020 годзе зразумелі пра сябе, хто яны, зразумелі, у якой краіне яны хочуць жыць, і ўпарта трымаюцца за гэтую набытую ідэнтычнасць. Людзей, якія захапіліся сабой, захапіліся тым, якімі яны могуць быць, і якія не хочуць вяртацца да мінулага.
— Што для вас было галоўным здабыткам 2020 года?
— Ведаеце, радасць. Радасць і ўсведамленне таго, што тое, ува што ты верыў усё жыццё, такім і ёсць. Што ў сваёй веры ты не схібіў. На працягу многіх-многіх гадоў мы з Мікалаем вельмі часта паўтараем: «Калі з’явіцца надзея, вы не пазнаеце беларусаў».
Першы раз я відавочна гэта пабачыла ў 2011 годзе, калі пасля дастаткова жорсткага на той час разгону Плошчы, падаўлення акцый, масавых арыштаў людзі супраціўляліся яшчэ добрыя восем месяцаў — да жніўня-верасня, калі былі «маўклівыя» акцыі, «Стоп бензін!». Месяц надзеі, проста месяц надзеі перад выбарамі, свята непаслушэнства, бел-чырвона-белыя сцягі ў горадзе, выступленні кандыдатаў па тэлебачанні…
2020 год — гэта тое, што сабралася і вылілася на вуліцы гарадоў. Памятаеце першыя маршы, як гэта выглядала? Прыгожыя людзі… Я часта гавару, што ў мяне было нават неразуменне таго, што адбываецца. У сэнсе, калі едзеш адпачываць (пакупацца куды-небудзь альбо ў лес), паўсюль натыкаешся на пластык, горы смецця. Я заўсёды злавалася: ну ёлкі-палкі, тут жа нічога новага не з’явіцца! Не з’явіцца ні мора, ні новыя берагі, ні новыя лясы. Вы заўтра прыедзеце сюды ж! Калі вы ўжо прывезлі гэты пластык з сабой з горада, запоўненым і цяжкім, то чаму б вам яго не забраць — лёгкім і пустым — да бліжэйшай сметніцы?
І тут раптам гэтыя маршы: аніводнай паперкі, усюды пакеты для смецця, вада, калі была спёка… І я думаю: «Ну як жа так, тыя ж самыя людзі, атрымліваецца!» Яны зразумелі, хто яны насамрэч, усвядомілі сябе нейкай сілай, супольнасцю, еднасцю, ідэнтыфікавалі сябе не як «тутэйшых», а як грамадзян гэтай краіны. Я для сябе вызначыла, што гэта было дэкларацыяй — неўсвядомленай, але дэкларацыяй. Нас называюць «народцам», «прастытуткамі і наркаманамі», прапаноўваюць нам задаволіцца «чаркай і шкваркай» — а мы цалкам гатовыя самі адказваць за сваю краіну, за свой горад, за сваё жыццё.
— Нават цяпер?
— Я кажу пра той момант, але думаю, што і цяпер таксама. Такія рэчы няпроста вытручваюцца. Людзі затойваюцца, але ж… Але ж.
— Таксама ваша цытата: «Грамадства або кансалідуецца, або знікае». Дзе мы зараз?
— Мне вельмі хочацца верыць (і я на тым стаю, інакш бы я не вытрымала), што пакрысе, вельмі марудна, праз адкаты, праз зняверванне мы пройдзем гэты шлях да нашай Беларусі. Тое, колькі родных людзей у гэтым горадзе зараз, дае мне надзею.
— Ці хацелася б вам насамрэч, каб Мікола быў прэзідэнтам?
— У мяне няма адназначнага адказу. Ведаючы гэтага чалавека, яго патэнцыял і здольнасці, я разумею, што ён варты гэтага. Але ці хацела б я як яго жонка? (смяецца) Усе мы разумеем, што перамены будуць вельмі балючымі, і любы, хто прыйдзе пасля, праз год стане ворагам у вачах агульнай масы людзей. У мяне няма адказу. Для Беларусі гэта было б відавочна карысна, але…
— А ў вас самой не было жадання ісці ў палітыку?
— Гледзячы што мы разумеем пад «палітыкай». Вы ж ведаеце, што я не тое, каб зусім па-за палітыкай, у маім жыцці была палітычная актыўнасць. Але калі мы маем на ўвазе публічную палітыку, то, канешне, не.
— А калі як Святлана Ціханоўская, якая пайшла за мужа?
— Святлана, канешне, унікальны чалавек, бо яна гэтую ношу ўзваліла сабе на плечы. Мы толькі што пра гэта з вамі гаварылі: праз год ці два не «гэты» становіцца аб’ектам нянавісці, а той, хто недастаткова добра супрацьстаяў, не прынёс хуткай і лёгкай перамогі без ахвяр і выпрабаванняў.
Я лічу, што цяпер пара засяродзіць намаганні на распрацоўцы «Акта аб рэабілітацыі», напрыклад — як заўгодна гэта можна назваць; трэба прапісаць працэдуры ці дарожныя карты, бо пакуль мы ўсе дзейнічаем сітуацыйна і хаатычна, а свет жыве па стандартах. Павінны быць прапісаны дзеянні, хто за што адказвае, што рабіць у розных сітуацыях, у тым ліку ў дачыненні да палітвязняў і тых, хто выйшаў. Рабіць зараз, а не ў нейкай гіпатэтычнай будучыні. Бо пакуль што ўсё сумна насамрэч.
Бяда ў чым? Бяда ў тым, што абсалютная большасць тых, хто сёння можа нешта рабіць, знаходзяцца за мяжой, а адсюль, з Беларусі, нешта рабіць вельмі складана. Але, як толькі чалавек апынаецца за мяжой, ужо праз два тыдні ў яго пачынае мяняцца лад мыслення, ён ужо па-іншаму гэта ўсё ўспрымае. Гэта не добра і не дрэнна, гэта так ёсць. Мы быццам на розных планетах існуем. Гэта праблема, канешне, але я думаю, што ўсё пераадольна.
— Калі ўявіць сабе, што нейкім цудоўным чынам наступае тая самая новая Беларусь, пра якую любяць гаварыць, і палітвязні выходзяць з турмаў… Чым асабіста вы будзеце займацца ў гэтай новай Беларусі?
— Падарожнічаць! Праўда, трэба разумець, што новая Беларусь па ўзмаху чарадзейнай палачкі не надыдзе. Будзе вельмі цяжка, але гэта ўжо іншыя цяжкасці. Я заўсёды малюся толькі аб адным — каб Бог даў нам яшчэ адзін шанец і мудрасць ім скарыстацца. Больш ні пра што не прашу.
— Што вам сніцца зараз?
— Мне рэдка што-небудзь сніцца. Я вельмі дрэнна сплю і гадзіны да шостай раніцы не магу заплюшчыць вачэй. Таму мне дастаткова рэдка штосьці сніцца, бо сон трывожны. Я звычайна кажу Мікалаю «добрай раніцы» і кладуся спаць.
— Што прымушае вас усміхацца?
— Ведаеце, мы з дзяўчатамі смяемся ўвесь час. З 2010-га мы ўсе гэтыя цяжкія гады прайшлі разам, і не было ні адной нашай сустрэчы, каб мы не смяяліся. Нагоды заўсёды ёсць — і для радасці, і для смеху. Няхай плачуць нашы ворагі. Мікалай мне ў кожным лісце піша: «Трэба радавацца!»
— Больш за ўсё вам, напэўна, зараз хочацца, каб усё гэта скончылася, каб Мікалай выйшаў. Акрамя гэтага, ці хочацца вам чагосьці яшчэ?
— Я заўжды кажу: правільна фармулюйце запыт да Сусвету. Бо «скончыцца» ўсё можа для ўсіх і ў адну хвіліну. Калі чую ад іншых «Калі ўсё гэта закончыцца?», адказваю адной старой прытчай.
Багаты чалавек звяртаецца да Бога: «Госпадзе, зрабі так, каб у мяне ўсё было!» І атрымлівае адказ: «У цябе ўсё было…»
Таму на першым плане — свабода. І нават не для Мікалая, а свабода Беларусі. Таму што любая іншая свабода будзе свабодай без выбару, гэта будзе несвабода. Альбо цябе выкінуць за межы краіны, альбо ты проста будзеш жыць у жаху, што ўсё паўторыцца ў любую хвіліну. І кожнае новае кола ўсё больш набліжае да пекла.
Ну вось глядзіце. 1999 год — Мікалай прасядзеў 2 тыдні, справа скончылася крымінальным штрафам; у 2004 годзе суд скончыўся 3 гадамі «хіміі» (прычым год потым адразу па амністыі скінулі); у 2010-м было 6 гадоў узмоцненага рэжыму; цяпер — 14 гадоў асаблівага рэжыму. Што далей?
Аніякай свабоды, аніякага развіцця без перамен не будзе. Калі рэжым здолее захавацца, гэта сапраўды будзе паражэнне — паражэнне, пасля якога нават я з’еду з гэтай краіны. І таму першае — гэта, канешне, свабода Беларусі. Толькі яна дасць свабоду народу — так, каб мы не азіраліся па баках.
Ну а другое — гэта падарожжы. У свеце столькі цудоўнага, столькі ўсяго, што мы яшчэ не бачылі! Увесь час мару пра тое, колькі яшчэ цудоўных месцаў на гэтай цудоўнай зямлі здолеем пабачыць.
