Сяржук Доўгушаў — беларускі музыка і фалькларыст. Апошні год спадар Сяржук пражыў у ЗША, але зараз вяртаецца ў Еўропу. Мы сустрэліся ў Вільні ў прасторы CreateCulture Space, каб паразмаўляць пра беларускую традыцыйную музыку, этнаграфічныя экспедыцыі і псеўдафальклор.
— Спадар Сяржук, скажыце, калі ласка, чаму мы сустракаемся менавіта ў гэтай прасторы?
— Мяне запрасілі сюды з выступамі. Я сябрую з заснавальніцамі прасторы Таццянай Штэйнбак і Надзеяй Ількевіч. Калі яны даведаліся, што я еду ў Еўропу з Амерыкі, то адразу запрасілі. 29 лістапада адбыўся мой майстар-клас «Прыродны голас», а 30 лістапада — мой канцэрт.
— Ці можаце распавесці больш падрабязна пра гэтыя імпрэзы?
— «Прыродны голас» — гэта майстар-клас для ўсіх жадаючых. Я распрацаваў гэты вакальны курс яшчэ год дзесяць таму. Асноўная задача курса — раскрыць «прыродны голас», даць людзям нейкую аснову дыхання і гукаўтварэння. Падчас майстар-класу мы нават пайшлі далей: ад пачатку рабілі практыкаванні, а потым паспелі праспяваць шмат песень. Паколькі ў мяне мэта навучыць менавіта традыцыйнаму спеву, мы ўзялі некалькі беларускіх традыцыйных песень. Цікава, што на майстар-класе былі не толькі беларусы, але былі замежнікі. Калі казаць пра канцэрт… Справа ў тым, што ў мяне зараз моцна бракуе часу, а шмат знаёмых і сяброў, якія зараз у Вільні, хацелі б сустрэцца і паразмаўляць. Таму я вырашыў зладзіць такую канцэрт-вечарыну, каб можна было па-сяброўску пагутарыць, але каб і музыка там гучала ўвесь час. Я заўсёды пры сабе маю колавую ліру і духавыя драўляныя інструменты.
— Мне падаецца, што ліра — гэта малавядомы для шырокай публікі інструмент. Чамусьці традыцыйным музычным інструментам лічацца хутчэй цымбалы ці скрыпка.
— Так, і цымбалы, і скрыпка — гэта нашы традыцыйныя інструменты. Увогуле наша ліра нагадвае форму скрыпкі. У еўрапейскай традыцыі ліра выглядае зусім па-іншаму. Ёсць розныя версіі, адкуль у нас узялася колавая ліра: ці з захаду яна прыйшла, ці з поўначы. Пра гэта я пісаў сваю магістарскую працу, і ў планах у мяне выдаць кнігу па гэтай тэме, каб было больш звестак пра нашую лірніцкую традыцыю.
У свой час у нас зрабілі цымбалы такім тварам Беларусі. Насамрэч тыя цымбалы, што мы бачым у філармоніях і канцэртных залах — гэта акадэмічная версія. Традыцыйныя цымбалы, якія рабілі майстры, — меншыя, іх можна на калені паставіць і граць.
Калі казаць пра лірніцкую традыцыю ў Беларусі, то сведчанні ёсць розныя. Ёсць версія, што ўжо пасля Другой сусветнай было ўжо не сустрэць лірнікаў, і гэта традыцыя адышла. Але ёсць такая фіксацыя, што быццам бы яшчэ ў васьмідзясятых каля опернага тэатру ў Мінску сядзеў сляпы лірнік і граў на ліры.
З лірнікамі змагаліся з часоў расейскай акупацыі: тады таксама быў закон, згодна з якім трэба было гэтых вулічных музыкаў [знішчыць] як з’яву. Бо яны спявалі праўдзівыя песні. За савецкім часам гэта ўвогуле было непрымальна, каб нейкі сядзеў дзед сляпы і выконваў духоўныя песні. Таму вулічных музыкаў прыбіралі з вуліц, маўляў, гэта жабракі і валацугі.
— Як увогуле ў нашых вёсках селянін мог стаць музыкам?
— Па-першае, гэта магла быць сямейная традыцыя. Што датычыцца менавіта лірнікаў, то ў нас былі і школы лірніцтва, якія называлася цэхамі: там ліры вырабляліся, там праходзіла навучанне. І гэта была цэлая структура навучання.
Калі казаць пра вёску, то, калі нараджаўся хлопчык з нейкім дэфектам, быў сляпы, напрыклад, то вырашалі, што ён не асаблівы працаўнік. Але дэфект гэты маглі прыняць за нейкі дар, маўляў, такі дзіцёнак мае сувязь з іншым светам. Такога хлопчыка адпраўлялі вучыцца да дзеда-старца, які вучыў і навукам, і малітвам. Бацькі аддавалі дзіця на дагляд да такога старца, каб хлопчык навучыўся таму, што яго пракорміць у жыцці.
Нашая традыцыя лірніцтва звязаная яшчэ і з абрадамі. Старцы-лірнікі падчас валачобнага абраду хадзілі па хатах і спявалі духоўныя песні. Калі заходзіў такі старац, то абавязкова трэба было яму штосьці даць.
Ёсць такія сведчанні, што лірнікаў паважалі нават болей за папоў і ксяндзоў. Лірніка нават маглі запрасіць на апяванне нябожчыка, ці на вяселле песню заспяваць.
— Менавіта таму, што, як лічылася, лірнік меў сувязь з іншым светам?
— Па адным з меркаванняў, лірнік сапраўды лічыўся правадыром паміж тым і гэтым светам, таму і верылі ў нейкую сакральнасць яго прыходу і яго спеву.
— Як вам увогуле гэтая канцэпцыя, што творца — гэта праваднік паміж тым светам і нашым?
Я сам адчуваю, што калі я на сцэне, ці проста праводжу майстар-клас па спевах, то ўваходжу ў нейкі іншы стан. Тут вельмі складана патлумачыць, але тут нешта ёсць. Напрыклад, калі тыя ж бабулі ў вёсках спяваюць, у цябе пачынаюць цячы слёзы, дрыжыкі ідуць. І гэты эмацыйна-псіхалагічны стан на запісе не перадаецца.
— Як беларускія сяляне маглі прыйсці да музыкі — зразумела. А як менавіта вы прыйшлі да традыцыйнай музыкі?
— Гэта быў вельмі доўгі шлях. Я нарадзіўся ў вёсцы Тарчылава Аршанскага раёна і там яшчэ пачаў займацца музыкай. Першыя мае ўспаміны, звязаныя з музыкай, гэта калі мне было 5-6 год, і я складаў і спяваў нейкія дзіцячыя песенькі. Потым мы з сябрамі, калі нам было год па 14-15, зрабілі гурт: знайшлі нейкі барабан, гітару. Я пісаў песні і спяваў. Рабілі канцэрты нават, расклейвалі аб’явы на слупах, і аднавяскоўцы прыходзілі нас паслухаць.
Потым я зацікавіўся гуртом Nirvana, і мы спрабавалі нешта падобнае рабіць, нешта таксама блізкае да року. Але тут складана вызначыць кірунак. Можна гэта назваць «тарчылаўскі рок» (смяецца). Пасля школы я хацеў паступаць у каледж культуры ў Магілёве на аддзяленне гітары. На іспыце я добра сыграў, але камісія прапанавала мне ісці на аддзяленне балалайкі. Я адмовіўся, і паставілі «два» за выступ. Адна жанчына з камісіі шэптам сказала, што да іх прыехала шмат людзей з нейкіх магілёўскіх вёсак, якім абавязкова трэба было паступіць менавіта на гітару. Калі б я пагадзіўся на балалайку — мяне б таксама ўзялі.
Каб не патрапіць у армію, я пайшоў у Магілёўскае кулінарнае вучылішча, і ў Магілёве я пачаў знаёміцца з мясцовай панк-тусоўкай. Мы стварылі рок-гурт і нават выступалі дзе-нідзе.
Мае сябры, якія вучыліся ў Магілёўскім музычным вучылішчы, пазнаёмілі мяне з выкладчыцамі. Жанэта Генадзеўна Ялфімава запрасіла мяне спяваць у хоры. Людміла Міхайлаўна Багамолава была першым чалавекам, хто зрабіў са мной распеўкі: я да таго не ведаў, што гэта такое. Паслухала, сказала, што ў мяне добры тэмбр і варта паступаць у Акадэмію музыкі. І я паступіў.
Падчас навучання ў акадэміі я знаёміўся з акадэмічнай музыкай. Пазней адкрыў для сябе беларускую класічную музыку. Адкрыццё для мяне зрабіў настаўнік і вядомы музычны дзеяч Віктар Іванавіч Скорабагатаў. Ведаеце, мы ў акадэміі вучыліся на расейшчыне. Як ні дзіва, на іспытах трэба было спяваць рускія народныя песні. Пры гэтым складана ўявіць, колькі мы маем сваіх народных песень з розных рэгіёнаў, розных жанраў. І апрацовак мы шмат маем: ад Шырмы да Равенскага.
Першыя эксперыменты па працы з народнай песняй пачаліся на маім трэцім курсе, калі з’явіўся гурт «Fratrez», а потым гурт «Vuraj». У гэты перыяд я ўпершыню пачуў спеў Рыгора Барадуліна. Мяне вельмі ўразіў менавіта мужчынскі спеў, і тое, як ён спяваў песні сваёй матулі. Дарэчы, менавіта з гэтага паўстаў праект «Песні матчыны з Вушаччыны».
Больш за ўсё я «падсеў» на фальклор праз фальклорныя экспедыцыі, калі жыў ва ўсім гэтым, прапускаў праз сябе. Тады нават не ўяўляў, як можна з Беларусі з’ехаць, бо як я ўсё гэта пакіну?.. Я без гэтага жыць не змагу.
Першая фальклорная экспедыцыя была з этнографам Ірынай Мазюк. Мы тады паехалі па «яе мясцінах». Гэта было Заходняе Палессе: Драгічынскі, Іванаўскі раёны і іншыя. Там я даведаўся, што экспедытары-этнографы павінны быць яшчэ і псіхолагамі, каб не проста нахрапам патрабаваць у людзей песень, а знаходзіць падыход.
Пасля Палесся вельмі шмат было экспедыцый. Мяне цікавілі не толькі песні, але і абрады. Мы ў межах праекта «Традыцыя» запісалі шмат матэрыялаў па гэтай тэме, трэба апрацаваць і выдаць. На нашым ютуб-канале ўжо зараз можна паглядзець фільмы пра Каляды, летнія абрады і веснавыя.
Дарэчы, мяне вельмі радуе, што сярод беларусаў замежжа расце зацікаўленасць да традыцыйнай культуры: акрамя Купалля і Калядаў зараз пачынаюць рабіць Дзяды. Таксама важная частка нашага календара.
Я думаю, вельмі важна захоўваць нашую традыцыйную культуру, бо гэта частка нашай самаідэнтыфікацыі, нашай адметнасці, і ўвогуле сродак, каб ўсвядоміць і зразумець сябе. Каб аддзяляць сябе як прадстаўніка нацыі, культуры і традыцыі ад усяго іншага. І канечне, бо гэта павага да продкаў, і працяг гэтай нітачкі нашых родавых гістарычных сувязей.
— Чаму тая традыцыйная культура, якую вы даследуеце і прасоўваеце, так не падобна да таго, што мы бачым на гарадскіх святах, якія ладзяць дзяржаўныя ўстановы?
— Бо гэта не традыцыйная культура, а псеўдафальклор, частка савецкага мастацтва.
Тыя песні, якія выдаюцца за традыцыйнае мастацтва — гэта такі жанр, які я б нават не назваў музыкай увогуле. Проста нейкая з’ява часу, як тая расейская ці беларуская няякасная папса, якую і слухаць немагчыма.
Калі людзі без густу, ведання гісторыі і павагі да сваёй культуры пачынаюць кіраваць — нараджаецца невядома што. Але я лічу, гэта з’ява нават не вартая ўвагі. Яна знікне і ніяк не захаваецца.
— Як вы думаеце, калі ў Беларусі адбудуцца змены, гэтыя з’явы будуць яшчэ заставацца нейкі час ці раптоўна знікнуць?
— Галоўнае — не чакаць тых зменаў. Чакаць — гэта не рабіць тут і зараз.
У мяне такая пазіцыя, што новая Беларусь ужо наступіла. І мы павінны яе рабіць тут і зараз, у тым месцы, дзе мы знаходзімся.
Не факт, што калі змены наступяць, то ўсё ў адзін момант стане класным і мадэрновым. То-бок, калі мы не зробім падрыхтоўчую частку — нічога не атрымаецца. Што мы наробім, што мы падрыхтуем — тое і будзе. Так яно і будзе выглядаць у новай Беларусі ці дзе заўгодна.
