Мяркуючы па ўсім, Мінск імкнецца да таго, каб яго лічылі ўнікальным і безумоўным саюзнікам Расіі. Але і, падобна, Масква таксама зацікаўлена ў запазычанні палітычных і рэпрэсіўных практык свайго суседа.
Праз два гады пасля поўнамаштабнага ўварвання ва Украіну Расія і Беларусь, падобна, актывізуюць свой дыялог пра будучыню Саюзнай дзяржавы — наднацыянальнага органа, да якога фармальна належаць абедзве краіны. Падчас візіту ў Расію на гэтым тыдні Аляксандр Лукашэнка правёў два дні з Уладзімірам Пуціным, абмяркоўваючы пытанні, звязаныя з «рэгіянальнай і міжнароднай сітуацыяй» і «каардынацыяй дзеянняў у адказ на існуючыя выклікі і пагрозы». Раней абодва бакі абвясцілі, што ўпершыню за 20 гадоў яны павялічваюць бюджэт Саюзнай дзяржавы на 38%. Аднак гэтыя грошы не будуць накіраваныя на эканамічную інтэграцыю, а хутчэй будуць накіраваныя на «шэраг праграм, звязаных з абаронай». Журналіст Раман Чэрнікаў, які спецыялізуецца на асвятленні падзей у постсавецкіх краінах, тлумачыць «Медузе», як агульная прыхільнасць палітычным рэпрэсіям збліжае Маскву і Мінск больш, чым калі-небудзь збліжала Саюзная дзяржава.
Расія і Беларусь падпісалі Дамову аб стварэнні наднацыянальнай Саюзнай дзяржавы яшчэ ў снежні 1999 года. Але афіцыйнае свята, якое адзначае Дзень яднання народаў Расіі і Беларусі, прыпадае на 2 красавіка, гадавіну падпісання больш ранняй Саюзнай дамову паміж Масквой і Мінскам. У азнаменаванне гэтай падзеі сёлета ў прэс-цэнтры «Russia Today» у Маскве адбылася канферэнцыя на тэму «Саюзная дзяржава ў шматпалярным свеце», у той час як беларускія прапагандысты абмяркоўвалі, хто павінен далучыцца да Саюзнай дзяржавы наступным, разглядаючы такіх «кандыдатаў», як Абхазія, Сірыя, Іран і, магчыма, «дэнацыфікаваная Украіна»…
Дыскусіі пра ідэалагічную падаплёку інтэграцыйнага праекта таксама актывізаваліся, паколькі беларусы настойвалі на тым, што Саюзная дзяржава павінна быць левабаковай, спалучаць савецкую эстэтыку з прымешкам пуцінскага кансерватызму, а менавіта «духоўнасць», «традыцыйныя сямейныя каштоўнасці» і памяць пра перамогу СССР над фашызмам у Другой сусветнай вайне.
Але калі адцягнуцца ад філасофствавання пра палітыку ідэнтычнасці, то становіцца ясна, што праект Саюзнай дзяржавы не дасягнуў многага — калі не лічыць запуску сумеснага экіпажа ў космас і росту тавараабароту (лагічнага выніку ізаляцыі Расіі і Беларусі на сусветнай арэне). Нават абяцанне скасаваць плату за роўмінг паміж Расіяй і Беларуссю да канца 2024 года здаецца жартам: пасля больш чым дзесяцігадовых перамоваў усё, чаго ім удалося дамагчыся, — гэта сістэматычнага зніжэння тарыфаў. Намаганні па абмене інфармацыяй пра парушальнікаў правілаў дарожнага руху і запуску сумеснай сістэмы аўтастрахавання таксама яшчэ трэба будзе рэалізаваць у поўным аб’ёме.
Суверэнітэт вышэй за ўсё
Апошнім часам беларускія прапагандысты ўсё часцей паўтараюць сцвярджэнні, што Саюзная дзяржава не ўяўляе пагрозы суверэнітэту Беларусі. Напрыклад, у Дзень адзінства тэлевядучы Марат Маркаў запэўніў, што Беларусь і Расія не толькі «абсалютна незалежныя» ў рамках Саюзнай дзяржавы, але і «значна больш незалежныя, чым любая іншая краіна» ў Еўрапейскім Саюзе. «У Еўрапейскім Саюзе наднацыянальная эліта дыктуе правілы абсалютна ўсім членам на шкоду іх нацыянальным інтарэсам. У Саюзнай дзяржаве гэта цалкам выключана», — заявіў ён.
Яшчэ ў студзені Лукашэнка сам педаліраваў гэтую ідэю:
«Я толькі што прачытаў аналітычны артыкул, у якім гаварылася: “Вось і ўсё, Беларусь губляе свой суверэнітэт”. Мы нічога не губляем. Вы можаце бачыць, што на гэтай суверэннай тэрыторыі, якая належыць нашаму народу, толькі мы прымаем рашэнні і дзейнічаем толькі ў тых умовах, якія выгадныя нам».
Агулам кажучы, гэта дакладна — але толькі таму, што інтэграцыя застаецца намінальнай нават пасля антыўрадавых пратэстаў у Беларусі ў 2020 годзе і расійскага ўварвання ва Украіну ў 2022 годзе. Апошні раз Масква і Мінск закраналі тэму Саюзнай дзяржавы ў лістападзе 2021 года, калі Пуцін і Лукашэнка падпісалі пакет з 28 «саюзных праграм», накіраваных на эканамічную інтэграцыю. У той час Лукашэнка сцвярджаў, што ён і Пуцін «выкінулі» дадатковую праграму, якая мела «палітычны падтэкст».
Па сутнасці, гэтая праграма ператварыла б Саюзную дзяржаву ў нешта накшталт нестандартнага Еўрапейскага саюза з наднацыянальнымі органамі (напрыклад, для кіравання падаткаабкладаннем), адзіным банкам-эмітэнтам, а пазней і агульнымі палітычнымі органамі (кшталту Еўрапейскага савета і Еўрапейскага парламента). Больш падрабязна пра гэта гаварылася яшчэ ў 2019 годзе, калі Саюзная дзяржава павінна была адзначаць сваё 20-годдзе. Хоць крамлёўскія чыноўнікі, магчыма, спадзяваліся адзначыць гэтую падзею поўным эканамічным захопам Мінска, Лукашэнка аказаўся хітрэйшым і сарваў іх планы, у прыватнасці, апублікаваўшы дэталі перамоваў у інтэрв’ю радыёстанцыі «Эхо Москвы».
Тады інфармаваныя крыніцы паведамлялі «РБК», што расійскія чыноўнікі разлічвалі рэалізаваць найбольш складаныя інтэграцыйныя праграмы да 2023-2024 гадоў. Але паводле стану на красавік 2024 года можна з упэўненасцю сказаць, што сур’ёзных крокаў у напрамку эканамічнай інтэграцыі зроблена не было. Больш за тое, эксперты кажуць, што прынятыя крокі могуць быць лёгка адмененыя ў выпадку змены палітычнага курсу. Напрыклад, калі заходнія краіны адменяць санкцыі, беларускі экспарт будзе перанакіраваны ў парты Балтыі, а еўрапейскія тавары лінуць назад у Брэст. Расійскі і беларускі цэнтральныя банкі нават распрацоўваюць лічбавы рубель паасобку, хоць гэта магло б стаць зручнай платформай для аб’яднання намаганняў.
Аднак пасля ўварвання Расіі ва Украіну ў 2022 годзе Масква і Мінск аб’ядноўваюцца іншымі спосабамі, а менавіта шляхам каардынацыі рэпрэсій і прапаганды.
Сінхранізаваныя дыктатуры
У лютым стала вядома, што Беларусь і Расія аб’ядналі свае «спісы экстрэмістаў». Паводле слоў амбасадара Беларусі ў Расіі Дзмітрыя Крутога, гэта стала вынікам шматлікіх гутарак паміж супрацоўнікамі міністэрстваў унутраных спраў абедзвюх краін.
І Расія, і Беларусь сталі сведкамі таго, як іх спісы назірання пашырыліся: расійскі «тэрарыстычны і экстрэмісцкі чорны спіс» уключае больш за 14 300 фізічных асоб і арганізацый, у той час як беларускі — амаль 4000.
Але пакуль гэтая мера знаходзіцца на пачатковай стадыі, сінхранізацыя прапагандысцкіх машын дзвюх краін з’яўляецца практычна фактам, які адбыўся. Напрыканцы лютага амбасадзе Беларусі ўпершыню ўдалося аказаць ціск на расійскае выданне («Forbes Russia»), каб яно выдаліла артыкул, у якім крытыкаваўся Лукашэнка. Затым, у красавіку, амбасада вырашыла распаўсюдзіць гэтую практыку на значна больш буйных медыя-гульцоў, уключаючы дзелавую газету «Коммерсантъ» і нават «Першы канал» расійскага дзяржаўнага тэлебачання.
Мяркуючы па ўсім, Мінск імкнецца да таго, каб яго лічылі ўнікальным і безумоўным саюзнікам Расіі (у адрозненне ад іншых членаў Еўразійскага саюза і Арганізацыі Дагавора аб калектыўнай бяспецы). Але і, падобна, Масква таксама зацікаўлена ў запазычанні палітычных і рэпрэсіўных практык свайго суседа.
Як выказаў здагадку беларускі прапагандыст Вадзім Гігін, «адной з прычын прабуксоўкі саюзнага праекта з’яўляюцца розныя мадэлі развіцця» ў Расіі і Беларусі. Гігін сцвярджаў, што ў той час, як у Расіі фармальна захоўвалася шматпартыйная сістэма, у Беларусі фактычна склалася «беспартыйная» сістэма, нягледзячы на наяўнасць не менш за 15 палітычных партый. Паводле слоў Гігіна, беларускія палітычныя партыі валодаюць «нязначным» уплывам, паколькі іх прадстаўнікі практычна не займаюць якіх-небудзь пасад у выканаўчай і заканадаўчай галінах улады.
Гігін таксама сказаў, што з 2020 года самай важнай зменай стаў «Усебеларускі народны сход» (які павінен сабрацца напрыканцы красавіка), закліканы «служыць крыніцай легітымнасці» і свайго кшталту апорай для Лукашэнкі, які старэе.
Магчымым эквівалентам пуцінскага рэжыму быў бы «Агульнарасійскі народны фронт», калі б гэтая палітычная кааліцыя стала асобным дзяржаўным органам. Нацыянальны фронт Усходняй Германіі — яшчэ адзін магчымы прэцэдэнт, што мог бы прыцягнуць увагу Пуціна, які служыў афіцэрам замежнай выведкі КДБ у ГДР у 1980-х гадах.
Досвед Лукашэнкі можа аказацца тым больш актуальным, што вынікі прэзідэнцкіх выбараў у Расіі ў 2024 годзе паказалі, што ранейшая партыйная канфігурацыя цалкам павалілася. Калі кандыдаты ад намінальнай апазіцыі, такія як Камуністычная партыя (КПРФ) і Ліберальна-дэмакратычная партыя (ЛДПР), набіраюць усяго тры-чатыры адсоткі галасоў, гэта можна лічыць беспартыйнай сістэмай. Больш за тое, размовы пра фармаванне «новай, патрыятычнай грамадзянскай супольнасці» цалкам адпавядаюць духу «Усебеларускага народнага сходу». Аналагічным чынам, спробы перадаць кантроль над моладзевай палітыкай пуцінскаму цару ўнутранай палітыкі Сяргею Кірыенку патыхаюць «Беларускім рэспубліканскім саюзам моладзі».
У гэтай сітуацыі ёсць толькі адзін станоўчы момант: дзякуючы «Саюзнай дзяржаве» ў расійскіх грамадзян, якія сутыкаюцца з праблемамі з законам, ёсць мінскі аэрапорт у якасці дадатковага шляху эвакуацыі. Хоць праверка дакументаў па-ранейшаму праводзіцца ў цягніках і рэйсавых аўтобусах, памежнікі робяць гэта выбарачна і часта грэбуюць праверкай пашпартоў па базе даных, паколькі ў асноўным яны шукаюць грамадзян трэціх краін. Пасля палітычных узрушэнняў у 2020 годзе з’явілася некалькі «шэрых» перавозчыкаў, якія ездзяць па прасёлкавых дарогах, што зводзіць да мінімуму верагоднасць падобных праверак.
Аднак Масква і Мінск па-ранейшаму абменьваюцца базамі даных грамадзян, у дачыненні да якіх дзейнічаюць абмежаванні на ўезд і выезд. Але гэтая сістэма ўсё яшчэ недасканалая, і часавай затрымкі можа быць дастаткова, каб выратаваць кагосьці ад турмы або прызыву на ваенную службу.
