У выдавецтве «Мяне Няма» рыхтуецца да выхаду новая кніга Макса Шчура «Спроба экспэрымэнтальнага канструяваньня сябе». Гэта ўспаміны пра дзяцінства і бунтарскую маладосьць. «Радыё Свабода» пагаварыла з аўтарам пра хлусьню і праўду дакумэнтальнай прозы, алькаголь, сэкс і яшчэ шмат пра што. На ўсе пытаньні Макс Шчур адказаў аўтацытатамі з сваёй новай кнігі.
«Нават калі літаратары ня хлусяць, то абавязкова „ўпрыгожваюць“ праўду, каб яна выглядала „яшчэ праўдзівейшай“»
— Прадстаўляючы сваю новую кнігу, вы пішаце, што ўсё менш цікавіцеся сучаснай бэлетрыстыкай, бо яна вам падаецца камэрцыйнай, створанай на забаву. А вы нікога забаўляць не зьбіраецеся, таму проста гутарыце з чытачамі пра тое, што насамрэч было. І напісалі гэткі non-fiction. А выдаўцы анансуюць вашу кнігу як раман. То як? Ці то аматары творчых прыдумак, павёўшыся на выдавецкі анонс, будуць жорстка расчараваныя, ці прыхільнікам нявымысьленых жанраў давядзецца чытаць раманныя жарсьці?
— Калі дазволіце, я буду адказваць цытатамі з кнігі:
«„Аднак я ня буду нічога прыдумляць ані нічога дадумваць, калі магу апавесьці сапраўдную гісторыю. Хто б хацеў хлусіць, калі можа трымацца праўды!“ (Энэй Сыльвій Пікаляміні, 1444 г.)
Ну як „хто“ — літаратары, напрыклад. Трасца зь імі, хай бы хлусілі. Горш тое, што нават калі яны ня хлусяць, то абавязкова „ўпрыгожваюць“ праўду, каб яна выглядала „яшчэ праўдзівейшай“; або саромеюцца прызнацца ў тым, што гэта праўда, выдаючы яе за фікцыю; або хаваюцца за трэцяй асобай, то бок прыпісваюць перажытае/перадуманае камусьці іншаму, як першы раз на псыхааналізе/замужам: „Адна мая сяброўка казала, што ў яе…“ (…).
Ну і на здароўе, я сам у гэтым сэнсе не без граху. Толькі ня трэба прыпісваць гэтай „літаратуры дзеля літаратуры“ таго эўрыстычнага і пагатоў грамадзкага значэньня, якое яна мела ў ХІХ стагодзьдзі. Фікцыя (у тым ліку так званая „дакумэнтальная“, за якую даюць нобэлеўскія прэміі) ня толькі даўно зрабілася заменьнікам „старой добрай“ споведзі, спадар Фуко, — яна стала ўвасабленьнем „постпраўды“, ад якой рукой падаць да прапаганды.
„Literature is news that stays news“, сказаў Эзра Паўнд.
Today’s literature is fake news that stays fake». (Разьдзел 5)
«Лёс — іранічная штука. Вытанчаная помста»
— «Гудбай, Belle epoque» — «Бывай, прыўкрасная эпоха». Так выдаўцы называюць вашу кнігу, анансуючы яе зьмест. Насамрэч вы назвалі яе — «Спроба экспэрымэнтальнага канструяваньня сябе». І гэта кніга ўспамінаў. Няўжо саракашасьцігадоваму аўтару нешта ўжо трэба канструяваць у сваім мінулым? Яго ж, як вядома, не перапішаш на чыставік.
— «Вялікай загадкай для мяне заўжды быў і застаецца Марсэль Пруст. Я доўга не разумеў, што рухала ім пры напісаньні чарады надзвычай прыгожых і малачытэльных раманаў. Цяпер — прынамсі, разумею: тое ж, што і ягоным сучасьнікам, маладым яшчэ Коласам пры напісаньні „Новай зямлі“. Любоў да таго самага назаўжды страчанага часу. Шкадаваньне таго, што ён прамінуў. Спроба захаваць яго любым коштам. Коштам страты крыху меншай колькасьці часу.
Я гадамі сьцябаўся з Пруста, які толькі ляжыць у ложку і па начах занатоўвае зьмест свайго жыцьця — і вось сам апынуўся ў ягонай ролі.
У мяне ковід, а я ліхаманкава (у літаральным сэнсе, з тэмпэратурай) крэмзаю ў нататнічку ўсё новыя і новыя эпізоды дзяцінства.
Пруст нібыта не хацеў лячыць астму, піша Коналі, — я не хачу прымаць гарачкапаніжальныя лекі. Ляжу голы й пішу ў нататніку пры хатняй лямпе. Зьбіваю высокую тэмпэратуру ільдом і сьцюдзёным кампрэсам.
Можа, тая варʼятка, што натхнёна сьпявала адной сьнежнай раніцы, стоячы ў адной начнусе на версе легкавіка ў Берасьці, перад домам майго сябра Мінуса, таксама зьбівала тэмпэратуру? З дапамогай шаманскіх сьпеваў?
Лёс — іранічная штука. Вытанчаная помста». (Разьдзел 2)
«Празь нейкі час разгляданьня школьнай фотадакумэнтацыі разумееш, што глядзіш у твар уласнаму народу»
— Ваша Belle epoque (ужывем зноў гэтае выдавецкае азначэньне), па вашым жа прызнаньні, засталася ня проста ў мінулым, а недзе там ужо даволі далёка, яшчэ да 2006-га. І апошніх васямнаццаці гадоў як быццам і не было. Ці то вы ведзяце такія гульні з часам і яго напоўненасьцю? Ці то прыхоўваеце куфэрак са скарбамі для будучай кнігі?
— «Нядаўна пераглядаў фатаздымкі выпускаў сваёй дуброўскай 2-й школы з канца 80-х — пачатку 90-х.
Борхэс у адным аповедзе пераказвае Плятона: маўляў, цар Кір меў такую выдатную памяць, што ведаў у твар усіх ваяроў свайго агромністага войска.
Гэтак і я спрабую ўведаць у твар усіх жыхароў сваёй памяці.
Празь нейкі час разгляданьня школьнай фотадакумэнтацыі разумееш, што глядзіш у твар уласнаму народу.
На асобна адведзенай тэрыторыі — скажам, у нашым выпадку, на адносна невялічкай Дуброўцы, — людзі растуць проста як грыбы. (У 80-х гадах нават фрызуры — як жаночыя, так мужчынскія — нагадвалі высокія галоўкі апенькаў.) Каб расьці, ім нават ня трэба ніякіх спэцыяльных умоваў. Ну, абы атамная бомба на галаву ня ўпала, а які-небудзь Чарнобыль — можна. Яны вырастаюць цэлымі кластэрамі, клясамі, пучкамі, дзіцячыя галоўкі зноў і зноў пралазяць у ашыйнікі школьных тантамарэсак (падобных да дзіцячых плястмасавых пулярэсаў з адтулінамі для манэт рознай вартасьці), паўстаюць штабэлямі, як жаўнеры ў савецкім мульціку пра „Ляўшу“. І толькі настаўнікі — старыя, замшэлыя дубы-ахоўнікі — гадамі застаюцца нязьменныя. Пакуль іх урэшце не сьсякаюць і не замяняюць новымі.
Вядома, за кожным з гэтых твараў — непадобны, адзінкавы індывідуальны лёс. Але калі ўзяць іх усе разам, абʼяднаць у нешта накшталт „пакаленьня“, то калектыўныя лёсы гэтых пакаленьняў будуць надзвычай падобныя між сабою. Гэтак жа падобныя, як адлюстраваныя ў такіх нібыта розных тварах гены.
Гэта і ёсьць мой народ, і я — пры ўсіх сваіх аргентынскіх і іншых пантах — яго частка. І падзяляю яго калектыўны лёс». (Разьдзел 6)
І яшчэ:
«Відаць, пісаць кожныя дзесяць гадоў успаміны пра менскую маладосьць — адна з канстантаў майго жыцьця.
Памяць працуе неяк падобна, як апісана ў Русэля ў Locus Solus. Гэта нейкія „петлі“, loops, якія бясконца прайграюцца ў нэўронах, накшталт „мэханізаванага музэю васковых фігур“ („Палп Фікшан“). У гэтым сэнсе мае рацыю Бэргсон, што мінуўшчына ніколі не заканчваецца:
„Індывідуальная мінуўшчына не адрозьніваецца ад мінуўшчыны нацыянальнай: падзея належыць мінуўшчыне і ўваходзіць у гісторыю тады, калі ня мае ніякага непасрэднага значэньня для сучаснай палітыкі, і мы можам не зьвяртаць на яе ўвагі без усякіх наступстваў для актуальных спраў. Дакуль зьдзейсьнены ўчынак нагадвае пра сябе, ён належыць да нацыянальнага жыцьця і застаецца для яго актуальным, прысутным“. (Анры Бэргсон, Оксфардзкая лекцыя, 27 траўня 1911 г.)
Сапраўды, дзякуючы мноству паасобных „учынкаў“ і іхных аспэктаў мінуўшчына здаецца бясконцай. У гэтым сэнсе будысцкі прынцып mindfulness, уважлівасьці, жыцьця ў цяперашнім ёсьць сакрэтам неўміручасьці: чым больш „уважліва“ мы жывём, чым больш інтэнсіўна ўспрымаем рэчы тут-і-цяпер, тым болей неўміручасьці нам рыхтуе памяць у будучыні. Прычым не абавязкова зважаць у штодзённасьці выключна на „паэтычныя“, выбітныя рэчы (як гэта ўвесь час рабіў я або робяць сюррэалісты). Дастаткова зьвяртаць увагу на рэчы празаічныя, звычайныя, паводле японскага прынцыпу wabi-sabi. Адсюль, напэўна, мая тэндэнцыя ў маёй найноўшай паэзіі да прастэчы, а ў прозе — да гутарковасьці.
Неўміручасьці ня будзе, неўміручасьць ужо была». (Разьдзел VI)
«Гісторыя майго алькагалізму заслугоўвае, мабыць, таго… каб я прысьвяціў ёй асобную кнігу»
— Цікавая і яшчэ адна дата ў вашай творчай біяграфіі. Яна, як ні дзіўна на першы погляд, не супадае з заканчэньнем вашай прыўкраснай эпохі. Гэта 2014-ы — год вашага разьвітаньня з алькаголем. То бок яшчэ восем гадоў у вашым жыцьці быў адзін з прызнаных складнікаў шчасьлівай маладосьці (разам з пошукамі сэнсу жыцьця і цялесных асалодаў). То мо гэтыя восем гадоў — нейкая іншая ваша Belle epoque, пра якую мы яшчэ прачытаем? Ці ўжо прачыталі, але творча-часавых ланцужкоў не заўважылі?
— «За ўвесь гэты час у Вялікай Другой быў толькі адзін сурʼёзны хаўрусьнік-канкурэнт: алькаголь.
Вядома, зь сябрамі я калі-нікалі выпіваў як мінімум ад сваіх 15–16-і. Аднак розьніца між юначым буханьнем і дарослым алькагалізмам — у прынцыпе тая ж самая, як між спарадычным юначым сэксам і сэксам у шлюбе. Другім мы займаемся амаль што прафэсійна, і галоўнае — рэгулярна.
Гісторыя майго алькагалізму цягнулася каля дзесяцігодзьдзя, з 2005-га па 2015-ы, ад маіх 27 да 37 гадоў, і заслугоўвае, мабыць жа, таго…
…каб я прысьвяціў ёй асобную кнігу!
Жартую: гэта не пагроза, а рытарычная фігура. Дый такая кніга была б для мяне далёка не настолькі цікавая, як гэтая. Успамінаў пра жыцьці літаратараў-алькаголікаў напісана так шмат, што я ня пэўны, ці варта абцяжарваць публіку яшчэ аднымі.
За тыя дзесяць гадоў алькагалізму я выдаў некалькі кніг, зьняў чатыры фільмы, пераклаў дзясяткі песень для „Эйрына“, сышоўся і разышоўся зь сюррэалістамі, патаўсьцеў, наведаў некалькі літаратурных фэстываляў і наагул жыў настолькі багемным жыцьцём, пачаргова ў Празе і ў Калаўратах, наколькі можа сабе яго дазволіць чалавек у манагамным стасунку, які да таго ж мусіць працаваць як шалёны, каб мець за што бухаць». (Разьдзел Х)
«Я не сьпяшаюся зь імі братацца, як і яны са мной»
— Апошнія гады беларуская грамада чэскай Прагі ня надта часта заўважае вашу прысутнасьць на яе імпрэзах, хоць вы былі калісьці вельмі актыўным удзельнікам у справах суродзічаў. Вы стаміліся ад гэтага? Лічыце безвыніковым? Вас гэта не цікавіць? Ці можаце патлумачыць?
— «Многім, занадта многім іншым пашанцавала нашмат меней за мяне. Рэвалюцыя пакінула на іх нашмат глыбейшыя — фізычныя, матэрыяльныя — шнары. Дзясяткі тысяч прайшлі скрозь турмы, сотні тысяч падаліся тым жа шляхам, што і я дваццаць пяць гадоў таму — у эміграцыю.
Здавалася б, гэта тое, чаго я чакаў увесь гэты час — узьяднаньня са сваім народам, з адрасатамі маёй паэзіі ды іншай пісаніны.
Але я не сьпяшаюся зь імі братацца, як і яны са мной. У нас надта розны жыцьцёвы досьвед. Мае погляды засталіся ранейшымі, будысцкімі, зь іхнага гледзішча — дзівацкімі. Мае кнігі для іх па-ранейшаму — экзотыка. Штосьці адчужанае і чужое. Яны „не пра іх“.
Ужо чатыры гады я, перапэцканы попелам выгараньня, зноў спрабую выкараскацца зь я/мы.
Гэтая кніга — адна з прыступак на маім шляху.
Папярэдняй прыступкай было электроннае выданьне „Там, дзе нас няма“ (2022) у новай, канчатковай рэдакцыі». (Разьдзел 10)
«Я веру проста ў сэксуальнасьць, якая на працягу жыцьця разьвіваецца»
— «Кажуць, мужчыны думаюць пра сэкс кожныя трыццаць сэкунд. Спадзяюся, гэтая кніга пераканае вас у тым, што гэта вельмі сьціплая ацэнка». Вашы словы з уступу да кнігі. То ў чым канкрэтна нас мусіць пераканаць ваша кніга? Што мужчыны насамрэч думаюць пра сэкс безь перапынку? І таму гэтая кніга ад пачатку да канца менавіта пра сэкс?
— «Сэксуальнасьць абуджаецца ў нас раней, чым прынята лічыць і чым мы самі пачынаем здагадвацца, што гэта такое.
Я веру проста ў сэксуальнасьць, якая на працягу жыцьця разьвіваецца — мае ўласнае дзяцінства, сталасьць і старасьць. Няхай тады гэта будзе біяграфія маёй сэксуальнасьці.
Тэму сэксу я выкарыстоўваю ў гэтай кнізе як адмысловы нэўратрансьмітэр, як узмацняльнік памяці; кажуць, неяк падобна дзейнічае ў мазгах нікатын. Калі прасьцей, то сэкс — шкілет гэтай кнігі, на якім трымаецца мяса ўспамінаў». (Разьдзел 2)
«Запрашчоннае дзела»
— Ну, і калі ўжо мы гаворым на такія далікатныя тэмы, якія ўласна і складаюць зьмест кнігі, то проста немагчыма абысьціся бяз пары-тройкі старонак пра гэта з «Спробы экспэрымэнтальнага канструяваньня сябе».
«Віця Грак у чарговы раз у мяне пацікавіўся:
— Макс, ты Кругленю любіш?
— Люблю.
— Хочаш на ёй жаніцца?
— Хачу.
— А ў вас дзеці будуць?
— Будуць.
— Ага! — узрадаваўся Віця, быццам на нечым мяне падлавіў. — Значыць, вы зь ёю будзеце дзелаць запрашчоннае дзела!
Я падумаў, што ён, як заўжды, жартуе:
— Запрашчоннае дзела?
— Вядома! Каб былі дзеці, трэба дзелаць запрашчоннае дзела! Ты што, ня ведаў? Ты ж казаў, што ў цябе будзе сястрычка ці брацік!
— Казаў.
— Ну вось! Значыць, твае папка з мамкай дзелаюць запрашчоннае дзела!
Усьмешка на маім твары застыла.
— Якое запрашчоннае дзела?
Але гэтага ўжо Віця не патлумачыў.
Я быў шчыра зьбянтэжаны і спалоханы. Я ўявіў сабе, што за гэтае запрашчоннае дзела нехта можа забраць у мяне маіх бацькоў і пасадзіць іх у турму. А я застануся адзін з братам.
Запрашчоннае дзела.
Гэтак я ўпершыню даведаўся пра існаваньне сэксу.
У прынцыпе, Віця меў рацыю наконт „запрашчоннага“ — прынамсі, з гледзішча хрысьціянскай легенды пра выгнаньне з раю, якой ён тады ня ведаў.
Але ўява таго, што я буду рабіць з Воляй Кругленяй нешта „запрашчоннае“, адразу ж пачала прыемна казытаць мяне недзе ў жываце. У тым самым месцы, дзе суседзяць асалода і страх». (Разьдзел ІІІ)
