У Велінгтане Святлана Ціханоўская выступіла з публічнай лекцыяй «Барацьба за дэмакратыю ў Беларусі» ў Новазеландскім інстытуце міжнародных справаў — галоўнай пляцоўцы краіны па знешняй палітыцы. У сустрэчы ўзялі ўдзел больш за 100 чалавек, сярод якіх дыпламаты, даследчыкі, студэнты, прадстаўнікі грамадзянскай супольнасці і беларуская дыяспара.
Святлана Ціханоўская:
Шаноўны старшыня Джэймс Кэмбер,
Шаноўны выканаўчы дырэктар Хаміш Макдугал,
Kia ora, e hoa mā!
Паважаныя сябры!
Перш за ўсё дазвольце падзякаваць Новазеландскаму інстытуту міжнародных адносінаў, Цэнтру стратэгічных даследаванняў і Універсітэту Вікторыі за запрашэнне і арганізацыю гэтай сустрэчы.
Я ўпершыню ў гэтай частцы свету і ўпершыню ў вашай цудоўнай краіне. Падаецца, што я закахалася ў яе з першага погляду.
Новая Зеландыя для нас з’яўляецца прыкладам таго, як можна пабудаваць квітнеючую, суверэнную і дэмакратычную краіну, захоўваючы пры гэтым нацыянальную ідэнтычнасць і культуру. Я лічу, што беларусы могуць шмат чаму навучыцца ў новазеландцаў.
Шмат беларусаў ужо адкрыла для сябе Новую Зеландыю. Сотні беларусаў зараз жывуць у Оклендзе, Велінгтане і Крайстчэрчы. Некаторыя прыехалі нядаўна, пасля нашага мірнага паўстання ў 2020 годзе, ратуючыся ад пераследу і тэрору. Гэтая краіна даўно з’яўляецца прыстанішчам для многіх людзей з Усходняй Еўропы.
Шмат беларусаў у Новай Зеландыі нават нанова адкрылі для сябе сваю беларускую ідэнтычнасць. Некаторыя з іх лічаць, што ў пытаннях нацыянальнай ідэнтычнасці нам трэба вучыцца ў маоры.
Я толькі што сустрэлася з прадстаўнікамі беларускай дыяспары ў Оклендзе і Велінгтане. Жывучы ў 16 000 кіламетрах ад дома, яны навучыліся любіць і Беларусь, і Новую Зеландыю. Яны працуюць у бізнесе, у акадэмічных колах, а некаторыя — у літаратуры. Я ведаю як мінімум дзвюх маладых беларускіх пісьменніц, якія жывуць тут і выдаюць цудоўныя кнігі.
Беларусь і Новая Зеландыя, магчыма, не маюць шмат агульнага, але адно нас дакладна аб’ядноўвае — гэта ANZAC. Многія беларускія імігранты служылі ў ANZAC. Напрыклад, Норман Майер з Татарска пад Оршай ці Уільям Дэонк, які быў узнагароджаны Ваенным медалём за ўдзел у бітве пры Галліполі.
Я спадзяюся, што мой візіт сюды дапаможа ўсталяванню новых сувязей і павысіць усведамленне новазеландцаў пра Беларусь, Украіну і наш рэгіён.
Дарагія сябры,
Учора, адразу пасля прыезду, як звычайны турыст, я наведала Ратаруа і зазірнула ў Хоббітон. Гэтыя фільмы пра хоббітаў вельмі папулярныя і ў Беларусі. Людзі іх любяць, бо ў гэтых фільмах напрыканцы перамагаюць праўда, дружба і мужнасць.
Адзін беларускі пісьменнік назваў беларусаў «хоббітамі еўрапейскіх лясоў». Не таму, што мы малыя і пыхлівыя, а таму, што любім жыць спакойна, у ўтульнасці нашых дамоў і супольнасцяў.
Можна сказаць, што мы аддаём перавагу не выходзіць са сваёй зоны камфорту. Але ў 2020 годзе мы ўсё ж апынуліся ў цэнтры ўвагі гісторыі. Менавіта з гэтага моманту пачалася мая гісторыя.
Я прызнаю, што Беларусь, магчыма, не самая папулярная краіна ў свеце. І да 2020 года, калі пачалося нашае паўстанне, пра яе было вядома вельмі мала. Звычайна, калі вы пытаецеся ў замежнікаў пра Беларусь, яны могуць назваць тры стэрэатыпы: Чарнобыль, трактар і Лукашэнка.
Чарнобыль моцна паўплываў на Беларусь. Гэтая ядзерная катастрофа пакінула велізарную рану. 70 працэнтаў радыеактыўных адходаў выпала на Беларусь.
Я сама была адной з так званых чарнобыльскіх дзяцей. У падлеткавым узросце я кожнае лета ездзіла ў Ірландыю, каб паправіць здароўе. Гэта шмат значыла для мяне: я зразумела, што жыццё можа быць іншым, больш цікавым.
Магчыма, вы ведаеце Святлану Алексіевіч, лаўрэатку Нобелеўскай прэміі па літаратуры. Яна напісала бліскучыя дакументальныя кнігі пра наступствы Чарнобыля і распад Савецкага Саюза.
Часам паслясавецкую дыктатуру ў Беларусі называюць «палітычным Чарнобылем». Што, магчыма, горш за ядзерны.
Ці ведаеце вы, як выглядае жыццё ў дыктатуры?
Гэта калі вы прачынаецеся, заходзіце ў інтэрнэт і ўключаеце VPN, каб даведацца, што насамрэч адбываецца ў вашай краіне і вашым горадзе, і колькі людзей было арыштавана ўчора.
Гэта калі кожны дзень вы правяраеце спіс «экстрэмісцкіх» рэсурсаў, толькі каб знайсці там яшчэ адзін сайт ці канал у Telegram, на які вы падпісаны, — і вам трэба адразу адпісацца.
Гэта калі ідзеш па вуліцы і бачыш, што тваё любімае кафэ зачыненае, бо яго ўладальніца, твая даўняя сяброўка, была арыштаваная. Пяць гадоў таму яна зрабіла ахвяраванне палітычным зняволеным, і цяпер за ёй прыйшла паліцыя. Ёй пагражае некалькі гадоў турмы ў выніку палітычна матываванага суда.
Вы ідзяце яе наведаць у следчы ізалятар, а вам кажуць, што вы не можаце яе ўбачыць, бо яе аб’явілі тэрарысткай. Таму яна не можа атрымліваць лісты, грошы ці ежу звонку.
Вы нічога не можаце з гэтым зрабіць. А калі вяртаецеся дадому, вы, верагодна, пачынаеце збіраць рэчы, каб пакінуць краіну, бо баіцеся, што будзеце наступнымі ў спісе.
Увогуле, жыццё ў Беларусі вельмі падобнае на жыццё ў былым Савецкім Саюзе, але з высокатэхналагічным наглядам. Італьянскі журналіст назваў гэта камунізмам з прысмакам капучына.
Але ёсць не толькі дыктатура. Ёсць яшчэ беларусы. Мужныя людзі, якія пяць гадоў таму сказалі «Досыць» рэжыму. Яны выйшлі з ценю дыктатуры — і з ценю стэрэатыпаў.
Мой муж Сяргей быў адным з тых, хто рыхтаваў гэта. Ён падарожнічаў па краіне са сваёй камерай, пытаючы ў людзей пра іх жыццё. Яго блог называўся «Краіна для жыцця». І людзі гаварылі яму праўду. Праўду, якую ўлады не хацелі чуць.
Калі Сяргей абвясціў пра сваё намер балатавацца ў прэзідэнты супраць Лукашэнкі, дыктатар занепакоіўся. Ён вырашыў падстрахавацца і арыштаваў Сяргея, каб не дазволіць яму ўдзельнічаць у выбарах.
Калі мой муж апынуўся ў турме, я вырашыла замяніць яго і пайсці на выбары замест яго.
Я зрабіла гэта з любові да яго — ён уклаў столькі сілаў у кампанію! І з любові да людзей, якія шчыра верылі ў перамены. Яны стаялі ў доўгіх чэргах, каб паставіць свой подпіс у маю падтрымку. Як я магла іх падвесці? Мой абавязак быў — даць ім надзею.
Да 2020 года я нават не цікавілася палітыкай. Я была маці, занятая выхаваннем нашых двух дзяцей. Але арышт Сяргея і энтузіязм людзей змянілі ўсё.
Пад ціскам народа дыктатар быў вымушаны зарэгістраваць мяне як кандыдатку. Але ён ні на хвіліну не верыў, што я змагу яго перамагчы. «Нашая Канстытуцыя не прадугледжвае жанчыну-прэзідэнта», — сказаў ён. Ён быў упэўнены, што беларусы ніколі не будуць галасаваць за жанчыну.
Паглыбленне ў палітыку для мяне было падобнае да скачка з банджы — скачка веры, без аніякай падтрымкі, акрамя беларускага народа і маёй каманды валанцёраў, што стаялі за мной.
Спачатку я не верыла ў наш поспех. Але з кожнай сустрэчай з выбаршчыкамі я ўсё больш пераконвалася, што мы пераможам. Беларусы перараслі дыктатара. Яны змяніліся. Яны хацелі пераменаў. І ўсё больш глядзелі ў бок Еўропы.
Выбары адбыліся 9 жніўня 2020 года. На гэты раз у нас быў альтэрнатыўны падлік галасоў. Я атрымала больш за 50 адсоткаў галасоў у першым туры. Мяне павінны былі абвясціць пераможцай і прэзідэнткай Беларусі.
Але дыктатарам цяжка развітацца са сваёй любімай цацкай — уладай. Лукашэнка адмовіўся сыходзіць. Ён зноў абвясціў сябе пераможцам, як і папярэднія трыццаць гадоў.
Людзі былі абураныя. Яны выйшлі на вуліцы, каб абараніць нашую перамогу. Але іх сустрэла жорсткая сіла. Некалькі чалавек былі забітыя паліцэйскімі кулямі. Тысячы былі арыштаваныя па ўсёй краіне. Тры дні не працаваў інтэрнэт.
КДБ прымусіла мяне з’ехаць. Яны сказалі: «Калі застанешся, больш ніколі не ўбачыш сваіх дзяцей». Рэжым спадзяваўся, што калі выдварыць мяне з краіны, пратэсты спыняцца.
Але людзі ў Беларусі працягвалі змагацца і верыць. Жанчыны ў белым пратэставалі супраць гвалту. Сотні тысячаў людзей выходзілі на вуліцы па ўсёй краіне. Яны супрацьстаялі жорсткасці голымі рукамі і кветкамі.
Беларусы працягвалі пратэставаць цэлы год, але тэрор, падтрыманы Расіяй, узяў верх. Сілай і насіллем дыктатар Лукашэнка вярнуў кантроль над Беларуссю, але назаўсёды страціў беларускі народ.
Пасля гэтага ён пачаў гібрыдную вайну супраць Еўропы, выкарыстоўваючы нелегальную міграцыю. Ён прымусіў прызямліцца самалёт Ryanair, каб арыштаваць журналіста Рамана Пратасевіча. І, урэшце, ён уцягнуў нашую краіну ў вайну супраць Украіны.
Калі б не Расія, Лукашэнка даўно не заставаўся б пры ўладзе. Але ў Пуціна былі свае планы. Яны ўжо рыхтавалі ўварванне ва Украіну. Ім патрэбная была Беларусь як плацдарм для нападу на Украіну — супраць заходняй дэмакратыі.
З пачаткам вайны рэпрэсіі ў Беларусі сталі яшчэ больш жорсткімі. Але беларусы не маўчалі. Чыгуначныя партызаны дапамагалі ўкраінцам запавольваць расійскі наступ на Кіеў, сабатуючы расійскія вайсковыя эшалоны. Было здзейснена каля 100 такіх акцыяў. За гэта больш за дваццаць чалавек былі жорстка затрыманыя, падвергнутыя катаванням і асуджаныя на 10, 14, 20 і больш гадоў турмы.
Многія беларусы адкрыта пратэставалі. Яны перасылалі грошы на падтрымку Украіны. Яны перадавалі інфармацыю ўкраінскім войскам. Падпольная група знішчыла расійскі разведвальны самалёт.
Сотні беларусаў пайшлі ваяваць за Украіну. Яны стварылі полк Каліноўскага — адзін з найлепшых у ўкраінскім войску. 80 з іх аддалі сваё жыццё за свабоду Украіны.
Адна з іх — Марыя Зайцава. У 2020 годзе яе твар, заліты крывёю, стаў сімвалам нашай рэвалюцыі. Яна была аглушаная паліцэйскай гранатай і паехала ў Еўропу, каб прайсці складаную аперацыю на вуху. Пасля гэтага яна магла б застацца і вучыцца там, але паехала ва Украіну.
У сваім першым баі яна загінула. Гэта здарылася ў студзені гэтага года. За дзень да таго яна адзначыла свой 24-ы дзень нараджэння. Як прадстаўніца ЛГБТ-супольнасці, Марыя ведала, што значыць жыць у несвабодным грамадстве. Яна хацела змяніць сваё жыццё — і жыццё ўсіх беларусаў. Яна ахвяравала сабой дзеля гэтай мары.
Сёння Беларусь знаходзіцца пад гібрыднай акупацыяй. На яе тэрыторыі дыслакаваныя расійскія войскі, у тым ліку з ядзернай зброяй. Пуцін і Лукашэнка выкарыстоўваюць Беларусь, каб запалохваць суседнія краіны, у першую чаргу — Украіну.
Вайсковая прапаганда ўсюды. Палітычныя партыі, незалежныя СМІ, прафсаюзы і няўрадавыя арганізацыі — у тым ліку экалагічныя, фемінісцкія, культурніцкія — усе забароненыя.
Каля паўмільёна беларусаў былі вымушаныя пакінуць краіну праз страх пераследу. Больш за 1100 чалавек застаюцца ў турмах, сярод іх — наш лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру Алесь Бяляцкі, польска-беларускі журналіст Анджэй Пачобут, Марыя Калеснікава, Мікалай Статкевіч і многія іншыя. З 2020 года за кратамі загінулі дзясяткі людзей. Рэпрэсіі працягваюцца — людзей арыштоўваюць кожны дзень.
У чэрвені, пасля пяці гадоў зняволення, мой муж Сяргей быў вызвалены. Гэта адбылося дзякуючы асабістаму ўмяшанню прэзідэнта Трампа, і я вельмі ўдзячная яму за гэта.
Пасля вызвалення Сяргей быў незаконна дэпартаваны з Беларусі. Два гады ён правёў у поўнай ізаляцыі. Я не атрымлівала ад яго ніякіх навінаў.
Калі мы зноў сустрэліся, я спачатку ледзь яго пазнала — ён быў вельмі худы і знясілены. Наша маленькая дачка яго зусім не пазнала. Ён сказаў, што яму давялося прайсці праз пекла. Большасць часу ён правёў у поўнай ізаляцыі: без размоваў, без лістоў, без тэлефанаванняў. Ён быў нібы пахаваны жыўцом у сваёй камеры.
Вызваленне Сяргея стала магутным імпульсам для нашага дэмакратычнага руху. Сёння ён у значна лепшай фізічнай форме. Ён працягвае змагацца за свабодную і незалежную Беларусь і за вызваленне ўсіх палітвязняў.
Вось чым займаецца наш рух у выгнанні ўжо пяць гадоў. Можна сказаць, што мы будуем паралельную Беларусь, сеем зерне дэмакратыі дзеля будучыні. Наш грамадзянскі сектар вельмі актыўны ў Еўропе і па ўсім свеце. Але ў нас шмат патрэбаў: падтрымліваць вязняў і іх сем’і, дапамагаць вызваленым, навучаць дзяцей беларускай мове і гісторыі, а таксама аказваць дапамогу тым, хто апынуўся ў цяжкім становішчы за мяжой.
Сумесна з Нарвегіяй і іншымі еўрапейскімі краінамі мы стварылі Міжнародны гуманітарны фонд для палітычных зняволеных. Мы нават пачалі выдаваць уласныя пашпарты, каб замяніць пратэрмінаваныя нацыянальныя дакументы, якія ўлады Лукашэнкі адмаўляюцца падаўжаць. У выніку гэтага рашэння многія беларусы за мяжой фактычна сталі асобамі без грамадзянства.
Нашы людзі вытрымлівыя, працавітыя і творчыя. Да 2020 года Беларусь была вядомая як еўрапейская IT-лабараторыя. У апошнія гады амаль увесь творчы і адукаваны клас быў вымушаны эміграваць, каб захаваць працу і бізнес. Яны працягваюць працаваць разам з намі, выкарыстоўваючы высокія тэхналогіі ў барацьбе за дэмакратыю. У нас ёсць уласнае прыкладанне для галасавання, нашыя кіберпартызаны, якія ўзломваюць серверы рэжыму, нашы адукацыйныя анлайн-праекты, псіхалагічныя службы і юрыдычныя ініцыятывы.
Мы пабудавалі ўстойлівыя і легітымныя палітычныя структуры ў выгнанні. Офіс, Аб’яднаны Пераходны Кабінет і Каардынацыйную Раду — усе яны дзейнічаюць. Мы ўжо правялі анлайн-выбары, а наступныя адбудуцца вясной наступнага года.
Мы выступаем за ўзмацненне эканамічных санкцыяў супраць рэжыму, але не супраць беларускага народа. Мы павінны захаваць іх мабільнасць: няхай яны падарожнічаюць, вучацца і бачаць, як жывуць людзі ў дэмакратычных краінах. Мы таксама заклікаем нашых партнёраў распачаць судовыя працэсы супраць Лукашэнкі і яго атачэння, каб прыцягнуць іх да адказнасці. Мы сабралі доказы 6700 выпадкаў злачынстваў супраць чалавечнасці.
Слава Богу, у нашай барацьбе мы не самотныя. У нас ёсць магутныя саюзнікі — Злучаныя Штаты Амерыкі, Вялікабрытанія, Канада і Еўрапейскі саюз. І я спадзяюся, што Новая Зеландыя таксама далучыцца да гэтага асаблівага клубу.
Наша доўгатэрміновая мэта — уступленне ў Еўрапейскі саюз. Толькі ў межах ЕС можа быць гарантаванае выжыванне нашай нацыі, як напісаў наш лаўрэат Нобелеўскай прэміі Алесь Бяляцкі. Інакш мы застанемся калоніяй Расіі і растворымся ў так званым «рускім свеце».
Дарагія сябры,
Беларусы, якія жывуць у выгнанні па ўсім свеце, аб’яднаныя адной марай: вярнуцца дадому, жыць нармальным жыццём — у міры з суседзямі і ў гармоніі з навакольным асяроддзем.
Я хачу, каб новазеландцы аднойчы адкрылі для сябе нашу цудоўную Беларусь. Каб прыехалі паглядзець на зямлю еўрапейскіх хоббітаў. Я ўпэўненая — яна вам спадабаецца.
На жаль, сёння падарожнічаць туды небяспечна. І не толькі з-за вайны ва Украіне. Часам замежных грамадзянаў арыштоўваюць і абвінавачваюць у шпіянажы, каб выкарыстоўваць іх як закладнікаў у палітычных гульнях Лукашэнкі з Захадам.
Але вы можаце дапамагчы беларусам у іх барацьбе, дзе б вы ні былі. Распаўсюджвайце інфармацыю ў сваіх сацыяльных сетках, расказвайце гісторыі беларускіх палітвязняў. Рабіце ахвяраванні гуманітарным арганізацыям, такім як Міжнародны гуманітарны фонд. Супрацоўнічайце з мясцовай беларускай дыяспарай.
І, вядома, падтрымлівайце Украіну. Перамога Украіны будзе і нашай перамогай.
Падтрымліваць беларускі дэмакратычны рух — гэта значыць падтрымліваць Украіну, і наадварот. Нашы лёсы пераплеценыя. У нас агульны вораг — расійскі каланіялізм.
Перамога Украіны адкрые для Беларусі акно магчымасцяў. Калі Лукашэнка страціць падтрымку Расіі, ён не ўтрымаецца і трох месяцаў. Аслабленне Расіі — ключ і да перамогі Украіны, і да свабоды Беларусі.
Я ўдзячная ўраду Новай Зеландыі за нядаўнія санкцыі супраць расійскага ценявога нафтавага флоту і кампаніі Лукашэнкі «Белнафтахім». Я заклікаю вашых палітыкаў разгледзець магчымасць увядзення дадатковых санкцыяў супраць Лукашэнкі за злачынствы супраць чалавечнасці і ваенныя злачынствы. Нават сімвалічная падтрымка мае для нас вялікае значэнне.
Акрамя таго, я прашу не выдаваць беларускіх грамадзянаў у Беларусь, дзе ім пагражаюць пераследы за палітычныя перакананні. І афіцыйна прызнаць нашыя дэмакратычныя палітычныя структуры, як гэта зрабіў Еўрапейскі саюз. Давайце фармалізуем нашыя адносіны дзеля будучыні.
Дарагія сябры,
Нашая барацьба мае глабальны характар. Дэмакратыя сёння пад ударам ва ўсім свеце. Дыктатары вераць, што сіла — гэта права. Ім не трэба слухаць народ. Ім патрэбныя толькі паслухмяныя слугі. Яны кажуць, што людзі могуць быць шчаслівымі без асабістай свабоды. Давайце дакажам, што яны памыляюцца.
Я прашу вас — не адмаўляйцеся ад дэмакратыі. Яна як паветра: вы не заўважаеце яе, пакуль не пачынаеце задыхацца.
Шануйце сваю свабоду і свой лад жыцця. Іх лёгка страціць і вельмі цяжка вярнуць.
Дэмакратыя не ідэальная, казаў Чэрчыль. Але яе можна палепшыць. Дыктатуру — не.
Не думайце, што тое, што адбываецца ў Беларусі, вас не датычыцца. Калі дэмакратыя прайграе там, свабоды стане менш усюды.
Салідарнасць з тымі, хто змагаецца за свабоду ва ўсім свеце, — вось што прынясе нам перамогу.
Дзякуй, што вы разам з беларускім народам — за мір, дэмакратыю і правы чалавека.
Жыве Беларусь!
