Калі твайго блізкага чалавека закрываюць у турме, ты становішся яго голасам. Так было з Марынай Адамовіч, Вольгай Севярынец, Дар’яй Лосік. Так сталася і з Наталляй Пінчук. Да дня ўручэння Нобелеўскай прэміі міру мы паразмаўлялі з жонкай сёлетняга лаўрэта, самага вядомага беларускага праваабаронцы ў свеце Алеся Бяляцкага — пра той неверагодны шлях, які яны разам прайшлі да гэтага дня.
— Я рыхтавалася да гэтага інтэрв’ю, але інфармацыі пра вас амаль не знайшла — акрамя таго, што вы мастацтвазнаўца, скончылі Гомельскі ўніверсітэт і вы жонка Алеся Бяляцкага. Раскажыце, калі ласка, крыху пра сябе.
— Я сапраўды скончыла Гомельскі ўніверсітэт, але па адукацыі я гісторык. Спрабавала зрабіцца мастацтвазнаўцам, але ў мяне не атрымалася: маю абарону не прынялі, «зарубілі» ў корані.
Заўсёды працавала па спецыяльнасці, але старалася не гаварыць пра сваё месца працы… Неяк вельмі па-партызанску правяла ўсё сваё жыццё (усміхаецца).
— Калі я спрабавала паставіць сябе на ваша месца, мне было цікава: ці не напружвае вас увесь час і паўсюль быць «жонкай Алеся Бяляцкага»?
— Ды не. У мяне дастаткова замкнёны характар, і моманты, калі трэба выходзіць у публічную прастору, вельмі моцна мяне напружваюць. Ва ўсім астатнім быць жонкай Алеся Бяляцкага мне было вельмі камфортна, шчыра кажучы (смяецца).
— У адной са сваіх кніг Алесь вельмі кранальна расказаў пра ваша першае знаёмства. Якім яно было для вас?
— Гэта быў, як ён мне нядаўна падказаў у лістах, 1982 год — так даўно, што гэтыя лічбы палохаюць нават мяне саму.
Цікава, што ў шлюбе мы памяняліся ролямі: спачатку я ўсе даты цвёрда помніла і вельмі крыўдзілася, калі Алесь нешта забываў, а потым вырашыла ніколі яму пра гэта не нагадваць. І вось прыйшоў той час, калі я паступова шмат чаго забылася і стаў помніць ён. Алесь перыядычна стаў мне нагадваць, асабліва ў часы зняволення, бо ўсе значныя даты і юбілеі прыйшліся якраз на часы яго адсідкі.
40 гадоў таму, калі я яшчэ вучылася ў педвучэльні, жаніўся мой стрыечны брат, які тады вучыўся на гістфаку ў Гомельскім універсітэце. Была вясна, мы са сваякамі пайшлі да яго. Паколькі вяселле не абыходзіцца без музыкі, танцаў, брат запрасіў сваіх знаёмых з універсітэта, якія гралі ў гурце «БАСКІ» (назва гурта складзеная з пачатковых літар прозвішчаў: Бяляцкі, Акулін, Скачэўскі, а далей я не скажу дакладна). Алесь там быў гітарыстам і граў на гэтым вяселлі хуткія і павольныя танцы. Я вось толькі на яго і звярнула ўвагу. Хоць я і так усё жыццё сфакусаваная на ім, але, згадваючы карцінку знаёмства, толькі яго і бачу. Ён, вядома, звяртаў на сябе ўвагу — можа, бачылі яго фотаздымкі з пышнай шавялюрай? Адразу запамінаецца!
Вяселле ладзілі не ў доме (бо была вясна), а пад шатром у двары. Зямля яшчэ да канца не высахла, была даволі вільготная. І пасля таго, як людзі пад шатром актыўна патапталі гэтую зямлю, яна стала проста хадзіць пад нагамі — у яе не правальваешся, яна трымае верх, але ў той жа час хвалямі ходзіць пад людзьмі. Вось такая сімвалічная няўстойлівасць глебы атрымалася ў нас і праз усё жыццё.
Можа быць, нашы шляхі і разышліся б, адзінае, што лёс няўмольна зводзіў нас зноў. Здарылася так, што ў нас супалі па часе педагагічныя практыкі — нягледзячы на тое, што ён вучыўся ва ўніверсітэце, а я ў педвучэльні. Прычым супалі не толькі па часе, але і ў месцы размяшчэння: здаецца, гэта былі Клёнкі пад Гомелем, — і нашы лагеры стаялі побач.
Потым я паспрабавала паступіць у Гомельскі ўніверсітэт — і паступіла. Алесь быў старэйшы, у нас паўтара года розніцы з ім, але калі я паступіла на першы курс, ён быў ужо на пятым. Мы трошкі ва ўніверы разам павучыліся, а ажаніліся, калі я была ўжо на чацвёртым курсе — у 1987 годзе.
— Пакуль вы не сталі жонкай і маці, пра што вы тады марылі?
— Я нават і не памятаю… Здаецца, звычайныя дзявоцкія мары: каб усё добра склалася, каб была шчаслівая сям’я, шчаслівае жыццё. Нічога такога выбітнага, усе пра гэта мараць, і я не выключэнне.
Я не ставіла сабе больш высокіх мэтаў, дастаткова прыземлена думала пра сваю будучыню. Дакладна ведаю, што не хацела быць педагогам. Усё што заўгодна, толькі не гэта — чамусьці не любіла гэтую прафесію. Але бацькі не хацелі адпускаць: педвучэльня пад бокам, дзіця пад наглядам, — і я пайшла на повадзе ва ўсяго гэтага. Так што, можа быць, я і не вельмі актыўна ўздзейнічала на свой лёс — акрамя выбару мужа (смяецца).
— Вельмі часта людзі, для якіх іх дзейнасць становіцца пакліканнем, як гэта здарылася з Алесем, гавораць, што сям’я падтрымлівае іх выбар — нягледзячы на тое, што гэта вельмі часта наўпрост небяспечна. І рэдка хто пытае ў самой сям’і, як ёй з гэтым. Ці баяліся вы калі-небудзь за Алеся? І ўвогуле наколькі цяжка вам было кожны дзень адпускаць яго на працу?
— Адказ, напэўна, відавочны: так, гэта хваляванне праз усё жыццё, з ім вучышся жыць. Не скажу, што прывыкаеш, бо гэта не можа цябе не хваляваць, але ты, верагодна, заганяеш падалей гэтыя праблемы (як бы сказалі псіхолагі, «падаўляеш свае страхі»), бо пастаянна жыць на вастрыі, на ўласным стрэсе немагчыма, могуць здарыцца праблемы з псіхікай.
Напэўна, уключаюцца нейкія адаптацыйныя працэсы, якія спрацоўваюць на падсвядомасці самі, каб абараніць мяне саму і каб жыццё не ператваралася ў экстрым. Аднак напружанасць усё адно застаецца, але кожны дзень я стараюся сябе нечым заняць, каб адцягнуць сваю увагу на клопаты, якія не выклікалі б стрэсавых адчуванняў.
— А што дапамагала і дапамагае трымацца?
— Што тады ў паўсядзённым жыцці дапамагала, я не ведаю — мабыць, так уключалася ці наадварот выключалася маё ўсведамленне ў момантах, звязаных з небяспекай.
А калі здарыліся арышты і доўгатэрміновае ўвязненне, то тут ужо іншая сітуацыя — гэта стрэс, які выключыць вельмі цяжка, і тады проста даводзіцца працаваць кожны дзень, прымушаць сябе да нейкіх дзеянняў, свядома адводзіць ад нейкіх думак.
Вельмі моцна дапамагаюць людзі. Я чалавек некамунікабельны, але маё жыццё рэзка змянілася ў гэтым плане пасля 2011 года. Я зразумела, што адной мне гэта не вынесці, і гэта было ўсведамленне, якое да мяне прыйшло пазней, бо першапачаткова інтуітыўна я пайшла да людзей і прыняла іх у сваім акружэнні. Калі чалавек інтраверт, як вы разумееце, кола кантактаў у яго вельмі абмежаванае.
У мяне з’явіліся новыя сябры, і гэтае сяброўства ў нас магло б і разваліцца пасля таго, як выйшлі нашы родныя з увязнення — але не. Мы падтрымлівалі сяброўскія сувязі і пасля гэтага. І зноў, калі нашы родныя аказаліся ў небяспечнай сітуацыі, мы разам, умеем адно аднаго падтрымаць, нам асабліва нават і гаварыць не даводзіцца. Мы ёсць адно ў аднаго, і гэтае разуменне, што мы ёсць, вельмі моцнае.
— Вы з Алесем падзяляеце адны і тыя ж каштоўнасці, падтрымліваеце адно аднаго, і я думаю, што за столькі гадоў вы ўжо не менш за Алеся ведаеце пра правы чалавека. Ці не думалі вы стаць праваабаронцай?
— Не, я не прафесіянал у гэтай сферы. У мяне свая прафесія, сваё жыццё, я рэалізавалася там, і для мяне самой гэта цікавая метамарфоза — калі я не хацела быць педагогам, але ўсё-ткі ім стала і палюбіла, мне было цікава рэалізаваць сябе ў гэтай прафесіі, развівацць свае прафесійныя здольнасці.
Я стала працаваць з задавальненнем і магу сказаць, што няхай гэта быў неасэнсаваны выбар, але педагагічная дзейнасць стала маёй — неад’емна маёй. Так што праваабарона — гэта выбар Алеся. Мой выбар — іншае.
— Я вучылася на гомельскім філфаку, дзе нам гаварылі, што за тымі ж партамі сядзелі Бяляцкі, Акулін, Сыс, Казлоў. Таксама я часта чула пра Бяляцкага не толькі як пра праваабаронцу, але і як пра нацыянальна арыентаваную асобу. Падаецца, што ён заўсёды быў чалавекам культуры, чалавекам мовы, гісторыі, літаратуры. Ці можаце вы прыгадаць, у які момант у вашым з ім жыцці з’явіліся правы чалавека і чым гэта было для вас?
— Вы правільна сказалі, што з самага пачатку гэта быў чалавек нацыянальна арыентаваны. Я яго такім успрыняла не з самых першых хвілін знаёмства, а крыху пазней. Гэта былі савецкія часы, існавала свая сістэма асцярогі, і я таксама выхоўвалася савецкай школай. І, хутчэй за ўсё, калі б я не ўспрыняла гэтыя ідэі, наўрад ці мы былі б разам.
Для мяне ўсё адкрывалася не адразу, але вельмі хутка я зразумела і прыняла нацыянальныя каштоўнасці. І калі я стала вучыцца на гістфаку, гэта толькі ўмацавала мяне ў поглядах.
Я расказвала не аднойчы, што бацька ў мяне быў партыйным работнікам у нашым мястэчку. Ён адразу адчуў небяспеку, якая сыходзіла з усіх маіх аповедаў пра Алеся, пра маё разуменне сітуацыі. Аднойчы ён мне прынёс раздрукоўкі, якія ім давалі пра так званыя «нефармальныя арганізацыі» — пра тое, як гэтыя арганізацыя інтэрпрэтавалі партыйныя органы. Бацька стараўся мяне папярэдзіць пра наступствы, даючы чытаць усе гэтыя ідэалагічныя распрацоўкі. А я чытала і разумела, што праўда добра так палягае ў іншай плоскасці.
Так што пра першым пра небяспеку мяне папярэдзіў бацька. І ён меў рацыю (смяецца).
— Ён так і не прыняў Алеся? Ці ўсё-ткі з часам адносіны палагоднелі?
— Ведаеце, працэс прыняцця быў даволі доўгім, складаным. Але мы адна сям’я, трэба было нейкім чынам вучыцца камунікаваць і наладжваць гэтыя адносіны. Пэўны час стараліся нават пра палітыку не гаварыць, знайшлі такі фармат камунікацыі.
Бацька ў мяне чалавек разумны, ён прайшоў усю вайну, і не ўсё ладна ў яго было на партыйнай ніве — ён умеў трапляць у канфліктныя сітуацыі: то дазволіў каплічку пабудаваць, то яшчэ што-небудзь. У яго нават спрабавалі забраць партыйны білет. Але гэта было за савецкім часам, а пасля 1994-га ў яго ўзніклі разыходжанні з партыяй, і ён перайшоў да іншых камуністаў — да «калякінцаў», якія не прымалі сучасную уладу. Ён не мог маўчаць, вельмі часта ў выступленнях сваіх закранаў вострыя пытанні, і яго перасталі запрашаць туды, куды заўсёды запрашалі ветэранаў вайны. Для бацькі, вядома, гэта было балюча, але пры любой магчымасці ён паказваў сваё стаўленне да гэтай улады: ён яе не прыняў.
Захаваўся здымак (які я, на жаль, у свой час не паспела ў электронным выглядзе адзняць), калі ён сустракаўся з Аляксандрам Мілінкевічам. Гэты здымак — сведчанне таго, што мой бацька, па сутнасці быў у апазіцыі цяперашняй уладзе. І гэты погляд зблізіў яго з Алесем пазіцыі і прымірыў. Так што, у пэўнай ступені, я ўдзячная — не будзем гаварыць каму (смяецца).
— Гісторыі людзей, якія прайшлі складаны шлях, заўсёды выглядаюць як гатовы сцэнар для галівудскага фільма. І калі я азіраюся на сваё жыццё, для мяне гэта заўсёды гэта падстава паганарыцца сабой. Ваш муж, ваш каханы чалавек нядаўна атрымаў Нобелеўскую прэмію міру. Азіраючыся назад, як вы глядзіце на гэты шлях — і яго, і ваш, — і ці выраслі вы са студэнтаў, якія разам ездзілі на практыку?
— Усё жыццё — гэта рост, зразумела. Ці жывеш ты дзеля прэміі або нейкай іншай узнагароды? Канешне, не. Ты робіш сваю справу, асабліва калі яна для цябе важная, калі яна з’яўляецца мэтай твайго жыцця — я ў першую чаргу пра Алеся кажу. Гэта робіцца — хай з неверагоднымі затратамі сіл, намаганнямі, але гэтыя затраты звязаныя з тым, каб справа была, каб яна ішла, каб задуманае здзяйснялася.
І, дарэчы, вяртаючыся да асноўнага ў яго мінулым — да нацыянальнай арыентаванасці. Гэта ключавы момант яго самога, бо для яго Беларусь перадусім. А ў далейшым — Беларусь і праваабарона.
Калі цяпер рыхтаваўся выступ да ўручэння прэміі, мы збіралі выказванні Алеся на гэты конт. Паколькі ён не зможа запісаць і перадаць свой выступ, то мы склалі гэты выступ з яго цытат, напісаных у ранейшыя часы. І ён там гаворыць:
«Драматычная памылка — аддзяляць правы чалавека ад каштоўнасцей ідэнтычнасці і Незалежнасці. У незалежным падпольным руху я з 1982 года, фактычна 20 гадоў. Яго задача — дабіцца дэмакратычнай незалежнай Беларусі, у якой бы паважаліся правы чалавека. Не можа быць Беларусі без дэмакратыі і не можа быць правоў чалавека без незалежнай Беларусі. А грамадзянская супольнасць павінна валодаць такой ступенню незалежнасці, якая гарантуе бяспеку асобы ад злоўжыванняў улады дзяржавы».
Для Алеся праваабарона была арганічнай часткай беларушчыны. Гэта для яго найважнейшыя прынцыповыя рэчы, ён не бачыць праваабарону без беларушчыны і наадварот. І якраз ён падштурхнуў мяне да беларушчыны, у першую чаргу.
Беларускасць, Беларусь — праз усё наша жыццё, праз усю нашу сям’ю, праз усе гэтыя выпрабаванні. Па-іншаму, мне здаецца, і скласціся не магло, таму што Алесь з такім абвостраным пачуццём справядлівасці, якое не магло даць яму спакойна жыць у тых умовах, якія склаліся тут, на нашай зямлі.
— Я не мела на ўвазе, што нешта робіцца дзеля ўзнагароды. Гэта проста заўсёды вельмі выразнае падсумаванне той працы, якая была зробленая…
— Так, я згодная. Прабачце, я проста ўжо маю досвед кантактаў з журналістамі, якія так і пытаюць: «Ці не вялікі кошт за гэтую прэмію?» Гэта гучыць так, нібы Алесь усё жыццё падстройваў менавіта пад узнагароды. Тут якраз адваротны выпадак — ацэнка таго, што было зроблена.
— Я гаварыла менавіта пра гэта — калі ты на сябе глядзіш вачыма людзей, якія цябе ацанілі, ацанілі тваю працу, ты ўпэўніваешся ў тым, наколькі шмат было зроблена.
— Так, у плане падсумавання таго, колькі было зроблена, сапраўды, як паглядзіш — то вельмі і вельмі шмат. Прычым гэта тычыцца любой яго справы.
На фоне ўсіх нашых падзей, знаёмстваў з сядзельцамі, з іх роднымі мне давялося сустрэцца з адной жанчынай, якая тое самае сказала пра Алеся, пра той перыяд, калі ён працаваў у музеі: «Я паглядзела, наколькі шмат усяго было зроблена. На гэта глядзіш ужо не вачыма юнака, які лічыць, што ён зробіць вельмі шмат і не так, як бацькі; які думае, што яму ўсё падуладна — а вачыма чалавека, які ўжо ведае жыццё, ведае, чаго вартая гэтая праца. Так, укладзена і зроблена было вельмі шмат».
За якую б справу Алесь ні браўся, ён робіць яе натхнёна, захапляецца ёю, робіць усё магчымае для таго, каб быў вынік менавіта гэтай працы, і гэта тычыцца і грамадскай дзейнасці, і непасрэдна працы ў тым жа музеі і дзе б ён ні працаваў, чым бы ні займаўся.
— Справа, якую рабілі і робяць Алесь і яго паплечнікі, як я ўжо сказала, была абсалютна непатрэбная людзям, якія жылі з прынцыпам «мая хата з краю». Як чалавек, які ўвесь час быў побач, вы, напэўна, які ніхто ведаеце важнасць гэтай дзейнасці. Ці можаце вы сказаць, чаму правы чалавека — гэта першае, пра што грамадства павінна гаварыць?
— Паводле маіх адчуванняў, правы чалавека — гэта асноўны прынцып, які не толькі абараняе правы людзей. Гэта прынцып, які дае магчымасць захаваць мір. Невыпадкова Прэмію міру далі праваабаронцам, невыпадкова праваабарончая дзейнасць вельмі часта натыкаецца на супраціў дзяржавы ў сувязі з яе мілітарысцкімі памкненнямі. Правы чалавека ў вайну вельмі моцна парушаюцца. Калі ў мірны час бараніць правы чалавека, ставіць іх у аснову ўсяго, то тады ў прынцыпе зніклі б сітуацыі, калі пачынаюцца ваенныя канфлікты. Я паставіла б знак роўнасці паміж правамі чалавека і мірам, мірнай палітыкай.
І я лічу таксама, што калі будуць захоўвацца правы чалавека, то любая дзяржава пазбегне шмат чаго з таго, што мы маем на сённяшні дзень. Вельмі шкада, што на першых этапах людзі лічаць, што не варта на парушэнні правоў чалавека звяртаць увагу, бо быццам гэта не цягне за сабой катастрафічных наступстваў.
Калі правы парушаюцца, гэта адбываецца не ў адзін дзень. Усё ідзе вельмі павольна і прыводзіць людзей да ганебнай сітуацыі, калі чалавек аказваецца ў палоне ўладаў — тады ён ужо нічога не можа зрабіць.
Заўсёды трэба вельмі дакладна і рэзка даваць адказ на самых першых этапах, звязаных з правамі чалавека і з іх парушэннем. Гэта павінна стаць нормай, правілам жыцця. І тады ў дзяржавы не будзе магчымасці далей ісці па шляху скасавання ўсіх правоў і звядзення людзей да той залежнай сітуацыі, калі грамадства становіцца бяспраўным.
— Да апошняга часу, прынамсі, вы былі ў Беларусі. Ці не ўзнікала ў вас жадання з’ехаць на той час, пакуль усё не скончыцца?
— Ведаеце, я заўсёды была рада выехаць на пэўны час. У папярэднюю адсідку Алеся, калі я першы раз выехала за мяжу, то паўтара дня спала — такім быў мой выхад з наймацнейшага стрэсу. Ніколі не падазравала, што магу столькі спаць, але проста ўпала і не прачыналася. Цяпер у мяне былі выезды таксама, ды такога эфекту ўжо не назіралася — напэўна, псіхіка ўжо траўмаваная настолькі, што падобныя абарончыя моманты не ўзнікаюць. Але пэўная змена сітуацыі, атмасферы павінна быць, каб я крыху магла прыйсці ў сябе, азірнуцца і… проста адпачыць. Таму што дома вялікі градус напружання, і яно не адпускае. Што б я ні рабіла, якой бы вопытнай ні была, гэтае напружанне ёсць. Калі я хоць на пару дзён з’язджаю, разумею, што магу гэтыя пару дзён пахадзіць без аглядкі.
— Як чалавек, які мае даволі вялікі досвед і здольнасць бачыць прычынна-выніковыя сувязі, якой вы сабе бачыце Беларусь праз 5 гадоў?
— Што тычыцца будучыні, я тут з асабістых прычын станаўлюся вельмі асцярожнай. Разумею, што ўсё зменіцца — і зменіцца найлепшым чынам, гісторыя паказвае, што павінен усяму гэтаму быць канец. Але ў блізкую будучыню я не гляджу: баюся сябе загнаць яшчэ ў большую роспач.
Мы пачыналі з таго, што спадзяваліся калісьці жыць у іншай Беларусі, і ўявіце сабе: усё наша жыццё прайшло вось такім чынам. Гэта вельмі балюча ўспрымаецца, і я проста стараюся не вярэдзіць сабе раны, не думаць пакуль пра гэта і жыць адным днём.
— У размовах з іншымі я часта чую, што ўвесь гэты час, калі людзі сядзяць у турмах, — самы бессэнсоўны, дарэмна патрачаны. Ці можаце вы сказаць, што час, які Алесь правёў і праводзіць у турме, дарэмны — і для яго, і для вас, і для краіны?
— Для яго гэта выяўленне пазіцыі, працяг яго барацьбы, форма, у якой ён супрацьстаіць сістэме. Для Алеся турма — непажаданае месца знаходжання, і ён шмат чым ахвяраваў, калі апынуўся там. Вядома ж, ён не хацеў там быць, але паколькі ён старшыня арганізацыі, то нясе адказнасць за сваіх людзей, і рашэнне застацца — гэта рашэнне чалавека адказнага, які не ўяўляе сябе ў той сітуацыі, калі ён можа кінуць «вясноўцаў» і самому схавацца дзесьці ў бяспечным месцы. Гэта свядомы выбар, для Алеся так правільна.
Для сябе я, можа, не так назвала б гэта дарэмна патрачаным часам. Верагодна, я трапіла ў кітайскі праклён — «каб вашы мары спраўдзіліся і каб вы жылі ў цікавыя часы». Ну, што зробіш, так вось мы трапілі, і не скажаш, што гэта марна пражыты час. Ён трагічны, драматычны, але напоўнены сваім важным сэнсам.
— Ці ёсць ад Алеся якія-небудзь навіны?
— Лісты ад яго прыходзяць з рознай перыядычнасцю: былі часы абсалютнага маўчання; бывала, што абмяжоўвалі магчымасць атрымання лістоў ад мяне. Перапіска была сустрэчна-паралельная: нашы лісты разыходзіліся, не даходзілі адзін да аднаго — гэта можна было зразумець з іх зместу, таму што бачна, што не прачытана тое, што я пісала, не адказана на тыя пытанні, якія я задавала. Алесь нумаруе лісты — і відавочна, што не ўсе яны даходзяць.
Ён усё-ткі чалавек пісьма, і я ведаю, колькі ён пісаў у першую адсідку, памятаю, колькі лістоў забірала з пошты — тых, якія яму прыходзілі. Мне ёсць з чым параўнаць. Я бачу, што ў гэты перыяд сядзення за кратамі пэўная колькасць лістоў ад яго не даходзяць персанальна мне, ён не атрымлівае лістоў ад іншых людзей.
Алесь зараз у ізаляцыі. Грэе душу, што было спатканне. Я была агаломшаная — таму што раней спатканні давалі толькі пасля суду. Мы не бачылі адно аднаго паўтара года, і я рада была такой магчымасці — адной гадзіне размовы праз шкло. Шмат пра што важнае забыла распытаць, бо накапілася столькі розных момантаў, пра якія трэба пагаварыць, што часу катастрафічна не хапіла.
— Беларусь, асабліва пасля 24 лютага, амаль сышла з міжнароднай павесткі. Ці памятае свет пра Алеся Бяляцкага і іншых палітвязняў? І ці адчуваеце вы міжнародную падтрымку?
— Цяпер, пасля прэміі — канешне, так. А што тычыцца часу да яе — гэта розныя рэчы. У гэтую адсідку Алеся я падтрымкі абсалютна не адчула, і гэта не абвінавачанне: я разумею, што цяпер у такой сітуацыі ўсе беларусы — і па-іншаму быць не можа.
Іншая справа, што я чакала, што, можа быць, больш блізкія знаёмыя выйдуць на мяне з кантактамі, але выйшлі чалавекі два-тры, не болей. У гэтым плане розніца вельмі кантрасная, але, паўтаруся, гэта патлумачыць можна: столькі людзей у бядзе, што ўсю гэтую падтрымку трэба размеркаваць, каб яна дайшла да кожнага, а не была сканцэнтраваная на адным чалавеку.
— Я з таго пакалення, якое вырасла на кнігах пра «Гары Потэра». Там ёсць заклінанне «Патронус», якое дазваляе абараніцца ад найстрашнейшых пачвар — для таго, каб выклікаць свайго патронуса, трэба ўспомніць свой самы-самы шчаслівы момант у жыцці. Якім быў ваш самы шчаслівы момант — настолькі моцны, што дазваляе вам трымацца?
— Ведаеце, шчаслівыя моманты па жыцці бываюць, але яны потым сціраюцца, забываюцца. Вельмі моцны момант у памяці — званок, калі Алеся вызвалілі ў першую адсідку.
Гэта было настолькі нерэальна, настолькі неверагодна! Расцягнутае шчасце, якое можна было дакладна вымераць: ад пачатку званка і да сустрэчы з ім. Неверагоднае пачуццё, калі табе вельмі хочацца верыць у тое, што адбылося. Гэты час няпэўнасці цягнуўся да моманту сустрэчы. Потым, калі ўжо ўсё адбылося, ты разумееш: так, гэта праўда, гэта ёсць. А калі гэтага яшчэ не здарылася, прадчуванне шчасця найбольш моцнае.
