У вёсцы Лужкі, што на Шаркаўшчыне ў Паўночнай Беларусі, у далёкім 1858 годзе 7 студзеня нарадзіўся хлопчык з імём Эліэзэр Іцхак Перэльман, якога чакала выбітная будучыня.
Габрэйская душа
Ад маленства Эліэзэр меў глыбокія адукацыйныя карані ў габрэйскай рэлігійнай традыцыі. Ён быў пагружаны ў сьвет вывучэньня Торы і Талмуда, наведваў ешыву, дзе яго рыхтавалі да рабіна. Такая строгая рэлігійная адукацыя, прасякнутая старажытнагабрэйскімі тэкстамі, міжволі заклала аснову для яго пазьнейшых лінгвістычных працаў. Ешыва, бастыён габрэйскай навукі, была месцам, дзе іўрыт быў адначасова і прадметам вывучэньня, і жывым словам багатай рэлігійнай і гістарычнай мінуўшчыны.
Аднак сьвет за сьценамі ешывы зьмяняўся. Паветра ў Эўропе было насычана ідэаламі нацыяналізму і самавызначэньня. Ствараліся новыя эўрапейскія дзяржавы – аб’яднаная Італія і аб’яднаная Нямеччына. Па меры сталеньня Бэн-Егуда ўсё больш прасякаўся сьвецкімі нацыяналістычнымі ідэямі. Гэта і зьмяніла яго жыцьцё назаўжды.
Менавіта ў гэты перыяд інтэлектуальных зьменаў Бэн-Егуда сутыкнуўся з творамі асьветнікаў, напрыклад Майсея Мэндэльсона, якія выступалі за сінтэз габрэйскай традыцыі і сучаснай ім эўрапейскай культуры. Гэта прывяло да радыкальнай зьмены поглядаў Бэн-Егуды. Ён пачаў думаць пра новую ролю габрэяў у сучасным сьвеце, якая выходзіць за рамкі роднага мястэчка і існаваньня дыяспары.
Канцэпцыя нацыянальнай дзяржавы, аб’яднанай агульнай мовай і культурай, знайшла ўтульнае месца ў габрэйскай душы Эліэзэра. Ён заўважыў, як мова служыла аб’яднаўчай сілай для розных нацыянальных рухаў па ўсёй Эўропе, і пачаў марыць пра падобную ролю іўрыта ў габрэйскай нацыянальнай сьвядомасьці.
Іўрыт быў неабходны для нацыянальнага адраджэньня. Традыцыйны погляд на гэтую мову існаваў у выглядзе «сьвятой мовы, зарэзэрваванай для малітвы і рэлігійных дасьледаваньняў».
Пілігрымка жыцьця ў Ерузалем
Падарожжа Эліэзэра ў Ізраіль мары пачалося зь яго эміграцыі ў Ерузалем у 1881 годзе, які тады знаходзіўся пад уладай Асманскай імпэрыі. Але зразумела, што як і астатнія габрэі, у ім не размаўлялі на іўрыце.
Рашучасьць Бэн-Егуды пераўтварыць іўрыт у гутарковую мову набыла асабістае значэньне, калі ён вырашыў выхаваць свайго першага сына, Ітамара Бэн-Аві, як першага сучаснага носьбіта мовы іўрыт. Гэтае рашэньне было багатым на праблемы. Бэн-Егуда і яго жонка Гемда ўзялі на сябе абавязак стварыць габрэйскамоўны дом там, дзе панавалі ідыш, арабская і любая іншая.
Бэн-Егуда лічыў, што для таго, каб іўрыт сапраўды адрадзіўся, на ім павінны размаўляць дзеці, каб ён быў уплецены ў тканіну іх штодзённага жыцьця з самага раньняга ўзросту. У яго сыне старажытная мова знайшла новы голас, сапраўднае ўвасабленьне мары Бэн-Егуды.
Адраджэньне іўрыту як гутарковай мовы стала ўнікальнай лінгвістычнай праблемай. Біблейская габрэйская мова мела абмежаваны слоўнікавы запас, недастатковы для патрэбаў сучаснага жыцьця. Эліэзэр Бэн-Егуда ўзяў на сябе тытанічную задачу абнавіць і пашырыць габрэйскі лексыкон. Ён увёў тысячы новых словаў і тэрмінаў. Ён чэрпаў натхненьне ў старажытнагабрэйскай і іншых сэміцкіх мовах.
Бэн-Егуда зрабіў рэкамендацыі па словатворчасьці, калі пераканаўся, што новыя словы не былі ўзятыя з паветра, а грунтаваліся на лінгвістычных прынцыпах. Гэты працэс прывёў да нараджэньня словаў, якія апісвалі сучасныя рэаліі, ад тэхнікі да палітыкі, і якім не было эквівалентаў у старажытнагабрэйскай мове. Праца нашага земляка заклала аснову для мовы, якая была адначасова старажытнай і сучаснай.
Супраціў іўрыту
Адна з найбольш грозных крыніцаў супраціву працы Бэн-Егуды паходзіла зсярэдзіны габрэйскай рэлігійнай супольнасьці. На працягу стагодзьдзяў іўрыт шанаваўся як сьвятая мова. Шматлікія традыцыяналісты разглядалі яго выкарыстаньне ў звычайных паўсядзённых размовах як апаганьваньне яго сакральнасьці.
Рабіны і рэлігійныя навукоўцы сцьвярджалі, што сьвятасць іўрыту пераплятаецца зь яго выкарыстаньнем у рэлігійным кантэксце. Ператвараючы яе ў мову рынку, хаты і вуліцы, Бэн-Егуда ў іхніх вачох пазбаўляў яе боскай сутнасьці. Напружанасьць паміж сьвецкім і сакральным была пастаяннай тэмай у апазыцыі, зь якой сутыкнуўся рух за адраджэньне іўрыту.
Цікава, што Бэн-Егуда таксама сутыкнуўся са скептыцызмам з боку сіянісцкага руху, групы, якую можна лічыць натуральнымі хаўрусьнікамі ў ягонай дзейнасьці. Нягледзячы на тое, што сіяністы падзялялі яго мару аб габрэйскай радзіме, ня ўсе былі перакананыя ў цэнтральнай ролі іўрыту ў дасягненьні гэтай мэты. Некаторыя лідэры ўсярэдзіне руху лічылі адраджэньне іўрыту немэтазгодным або нават другасным у параўнаньні з палітычнымі і матэрыяльна-тэхнічнымі праблемамі стварэньня габрэйскай дзяржавы.
Адбыліся дэбаты наконт выбару мовы для меркаванай габрэйскай дзяржавы, прычым некаторыя выступалі за ідыш, мову, на якой размаўляла значная частка эўрапейскіх габрэяў, або іншыя мовы, такія як нямецкая ці ангелькая. Ідэя адраджэньня старажытнай мовы, якая стагодзьдзямі не выкарыстоўвалася ў штодзённым ужытку, здавалася непатрэбным ускладненьнем і без таго фантастычнай задачы пабудовы нацыі і дзяржавы.
Бацька іўрыту і нацыі
Эліэзэр Бэн-Егуда памёр у Ерузалеме ў 1922 годзе ад сухотаў. З утварэньнем Дзяржавы Ізраіль у 1948 годзе іўрыт атрымаў беспрэцэдэнтны статус у лінгвістычнай гісторыі — ад сьвятой, старажытнай мовы да афіцыйнай мовы сучаснай суверэннай нацыі.
Іўрыт стаў жыцьцёва істотнай аб’яднальнай сілай сярод разнастайных суполак габрэйскіх імігрантаў, якія прыбывалі ў Ізраіль. Габрэі з Эўропы, Паўночнай Афрыкі, Блізкага Ўсходу і іншых месцаў, размаўляючы кожны на сваёй роднай мове, знайшлі агульную моўную аснову ў іўрыце. Гэтая агульная мова адыграла вырашальную ролю ў фармаваньні пачуцьця нацыянальнай прыналежнасьці паміж рознымі групамі.
Бачаньне Бэн-Егуды іўрыту як жывой, яркай мовы было рэалізаванае ў поўнай меры, калі яна трапіла ва ўсе аспекты жыцьця Ізраіля – у адукацыю, урад, СМІ і штодзённыя размовы. Ён стаў сродкам, праз які разнастайнае насельніцтва мела зносіны, дзелавыя адносіны і выказвала сваю культурную і нацыянальную самабытнасьць.
Адным з найбольш трывалых заслугаў Бэн-Егуды было заснаваньне ў 1953 годзе Акадэміі іўрыту, установы, якая працягвае кіраваць разьвіцьцём мовы. Гэты орган, заснаваны на мэтадалёгіі Бэн-Егуды, назірае за разьвіцьцём іўрыту.
Каб мова магла жыць, яна павінна разьвівацца, любіў казаць наш зямляк Эліэзэр Бэн-Егуда. А на радзіме вялікага габрэя, у Беларусі, ужо шмат часу можна пачуць думку пра тое, што «мова тады будзе ў бясьпецы, калі на ёй пачнуць размаўляць бандыты і прастытуткі».
За нашу і вашу мову!
