Рэжысёр Уладзімір Ушакоў 17 гадоў узначальваў сталічны Сучасны мастацкі тэатр (СМТ), які быў камерцыйна паспяховы і збіраў поўныя залы. Але ў 2020-м ён падтрымаў страйк — і ў выніку страціў усё. Цяпер мужчына жыве ў Фінляндыі — і ўжо атрымаў сур’ёзны грант, абышоўшы канкурэнтаў у асобе тысяч мясцовых аўтараў. «Люстэрка» паразмаўляла з рэжысёрам пра ад’езд з Беларусі, жыццё ў Фінляндыі, вывучэнне мовы і паспяховую адаптацыю ў новых умовах.
«Пасля 2020 года дакладна лічу сябе беларусам»
— Вы нарадзіліся ў Томску, потым жылі ў Казахстане, Расіі і Беларусі. Калі вы ўпершыню трапілі ў нашую краіну?
— Я быў сынам вайскоўца, якога ўвесь час пераводзілі па розных месцах службы, а мы ездзілі разам з ім. Таму, напрыклад, у Томску я нарадзіўся, але калі мне быў год, мяне адтуль звезлі. Больш нічога пра гэты горад не памятаю і ні разу там не быў. А мама была беларускай, у Гомелі жыла яе мама, мая бабуля, мяне адпраўлялі да яе на летнія канікулы.
— Адчувалася адрозненне ад гэтага горада ад тых, дзе вы жылі?
— Вядома, было неяк багацей, чым у Казахстане, дзе бацька служыў пасля чарговага пераезду. Хоць не скажу, што мы бедавалі, — усё ж бацька быў вайскоўцам. Але і бабуля старалася, гатавала самае смачнае для ўнука. Рабіла мне цялячыя катлеты, але ў дзяцінстве я еў вельмі кепска. Таму замест ежы выкідваў гэтыя катлеты ў прастору за сталом. Адзін раз яна наводзіла там парадак і знайшла велізарныя могілкі катлет (смяецца). Вядома, анучай я тады атрымаў вельмі моцна.
У Гомель канчаткова пераехаў толькі ў выпускным 10-м класе школы. Таму і беларускай мовы не вучыў. У атэстаце стаяў прочырк (за савецкім часам дзецям вайскоўцаў дазвалялася не вывучаць мовы рэспублік, у якіх яны жылі. — Заўв. рэд.)
— А калі вы ў выніку вывучылі беларускую мову?
— Я яе яшчэ не вывучыў. Цяпер на этапе вывучэння. Вучу адразу тры мовы: англійскую, фінскую і беларускую. Але стараюся, вяду сацсеткі на беларускай, каб паступова на яе перайсці. Вельмі хачу яе ведаць, ставіць на ёй спектаклі. Усё разумею, але пакуль яшчэ не гатовы на ёй гаварыць. Прасцей на рускай (напрыклад, калі вяду рэпетыцыі).
— А вы сябе лічыце беларусам ці рускім?
— Пасля 2020 года — дакладна беларусам.
— А да гэтага?
— Да гэтага я не асабліва задумваўся пра гэта.
— Пасля школы вы скончылі Ташкенцкі інстытут, працавалі тамсама ва Узбекістане ў мясцовым тэатры кінаактора. Тады чаму вярнуліся ў Беларусь?
— Пачалася перабудова, потым рэспублікі абвясцілі незалежнасць. Ва Узбекістане перавялі на ўзбекскую ўсё справаводства. Сэнсу заставацца там не было. Бацька на той час выйшаў на пенсію. Яны з мамай памянялі кватэру і пераехалі з Падмаскоўя ў Гомель. А я да іх.
— А што для вас стала трыгерам, калі вы адчулі сябе беларусам?
— Гэта адбылося яшчэ ў 2017-м. Я ставіў у Тбілісі спектакль «Чайка» паводле Барыса Акуніна. Грузіны пачалі расказваць мне пра вайну з Расіяй, пра тое, як расіяне захапілі іх тэрыторыі. Да гэтага я не асабліва цікавіўся гэтым пытаннем: займаўся тэатрам і ставіўся адстаронена да ўсіх палітычных плыняў. А там, у Тбілісі, я адчуў боль. Тэатр імя Сандра Ахметэлі, які мяне запрасіў, гэты боль выказваў — у яго рэпертуары былі спектаклі-выказванні з нагоды вайны.
Да таго мне здавалася, што гэтая тэма гледачам не так моцна цікавая і патрэбная. І грузіны проста зламалі мае стэрэатыпы. Таму, вярнуўшыся з Тбілісі, я ў 2018-м паставіў у СМТ спектакль «Цмок» з Дзянісам Дудзінскім (паводле сюжэта, цмок кіруе горадам чатырыста гадоў, штогод забіраючы ў ахвяру адну прыгожую дзяўчыну. Аднойчы ў горад прыходзіць вандроўны рыцар Ланцэлот. Ён гатовы вызваліць людзей, але жыхары супраць — яны прывыклі да парадку, заведзенага цмокам. — Заўв. рэд.).
— Ваш СМТ быў камерцыйна паспяховым?
— Напэўна, быў, раз ён 17 гадоў праіснаваў без дзяржаўных датацый. Усяго раз, калі міністрам культуры быў Павел Латушка, нам далі грошай на спектакль «Мінск, я люблю цябе». На астатняе зараблялі самі і працавалі не менш, чым дзяржаўныя Купалаўскі ці Горкаўскі. Звычайна гралі 20−30 спектакляў у месяц, маглі сабе дазволіць годны заробак і выпускаць за сезон тры-чатыры прэм’еры.
— У 2020-м вы страцілі заробленыя грошы?
— У нас у рэпертуары было 12 спектакляў. Але нас пачалі выганяць з розных пляцовак. Спярша з «Дыпсэрвіс Хол» (установа, якая належыць Кіраўніцтву справамі Лукашэнкі. — Заўв. рэд.), потым з нашай асноўнай базы, з канцэртнай залы «Мінск». У 2020 годзе мы падтрымалі страйк. Калі я з’язджаў з Беларусі, дэкарацыі і касцюмы захоўваліся ў розных месцах. Думаю, яны альбо згубленыя, альбо ўжо непрыдатныя для выкарыстання. Так СМТ страціў сваю асноўную маёмасць.
— У вас ёсць шкадаванне з гэтай нагоды?
— Яно было першыя паўгода. Любую справу, якой ты служыш, заўсёды балюча і непрыемна страчваць. Але час дыктаваў іншыя мэты і прынцыпы. Цяпер, бачачы, што адбываецца ў свеце, бачачы трагедыі іншых людзей, на гэтую страту глядзіш вельмі лёгка.
— Вы спрабавалі аднавіць СМТ ва Украіне. Што пайшло не так?
— Мы выпусцілі дзве прэм’еры. У тым ліку «Былога сына» паводле Сашы Філіпенкі: у ім галоўны герой гаварыў па-беларуску, усе іншыя — па-руску. А потым перайшлі на ўкраінскую, паклікалі ў нашую каманду ўкраінскіх хлопцаў і дзяўчат. На вясну 2022 года была прызначаная трэцяя прэм’ера паводле п’есы Вудзі Алена. Хацелі паказаць яе ў самым цэнтры Кіева, побач з Майданам. Спадзяваліся, што нарэшце прыцягнем увагу мясцовай публікі і выйдзем на якасны ўзровень, калі зможам зарабляць не як антрэпрыза, а як паўнавартасны беларускі тэатр.
Але пачалася вайна. Нам, як і іншым беларусам, адразу заблакавалі карткі. Фінансавання больш не было. Я ўжо, натуральна, разумеў, што Беларусь і беларускі тэатр ва Украіне больш не патрэбныя. Нават на ўкраінскай мове.
— Як выязджалі з краіны?
— Як і іншыя беларусы. Ішла вайна, нават дарога да Львова заняла ў два разы больш часу, чым звычайна. Натуральна, чулі і перастрэлкі, і выбухі. Былі праблемы па дарозе — адзін з блокпастоў, убачыўшы беларускія нумары на нашай машыне, адпраўляў нас на беларускую мяжу: «Едзьце дадому да свайго Бацькі».
«Кошт арэнды — 800 еўра. Гэта яшчэ нядорага»
— Чаму вы выбралі Фінляндыю, далёка не самую блізкую краіну?
— Яшчэ восенню 2021 года завязаліся кантакты з арганізацыяй Artist-risk. Гаворка ішла пра рэзідэнцыю (запрашэнне для прадстаўніка мастацтва папрацаваць над сваім праектам у іншым горадзе ці краіне. — Заўв. рэд.) у Хельсінкі. Калі пачалася вайна, яны выйшлі на сувязь. Трэба было хутка прымаць рашэнне, і я пагадзіўся. Па прыездзе мяне адразу пачалі знаёміць з мясцовай тэатральнай супольнасцю. Мне спадабалася, і пасля заканчэння рэзідэнцыі (яна даецца на некалькі месяцаў) я застаўся.
— Якія ў вас бытавыя ўмовы жыцця ў Фінляндыі?
— Добрыя (усміхаецца). Нейкі час арандаваў пакой у кватэры з фінамі. Калі ў мяне з’явілася праца, змог дазволіць сабе асобнае жыллё. Гэта кватэра-студыя плошчай больш за 40 метраў. Кошт арэнды — 800 еўра. Гэта яшчэ нядорага — Фінляндыя вельмі дарагая краіна.
— Як вы вывучаеце фінскую мову?
— Існуе дзяржаўная праграма па легалізацыі. Калі ты на часовай абароне (механізм ЕС для абароны грамадзян і жыхароў Украіны, уведзены пасля пачатку вайны. — Заўв. рэд.), прапануюць навучанне мове. Я першы год не выкарыстоўваў гэтай магчымасці. Шчыра кажучы, фінская падавалася вельмі цяжкай і незразумелай. Але потым адважыўся, чаму шчыра рады. Пакуль я займаюся толькі паўгода. Лекцыі ідуць кожны будні дзень, доўжацца каля чатырох з паловай — пяці гадзін. Ёсць хатнія заданні. У мяне ўжо ўзровень А1-А2, прапануюць працягнуць навучанне на B1-B2.
— Атрымліваецца паўнавартасны працоўны дзень.
— У фінаў не так, як у нас. Гэта для беларусаў характэрна сумяшчаць навучанне з працай. У іх гэта выключна навучанне, больш нічым не займаешся. Таму дзяржава падтрымлівае цябе, калі ідзеш вучыцца, стварае ўсе ўмовы, дае жыллё і стыпендыю. Апошняй цяпер не атрымліваю. Як толькі з’явілася праца, адмовіўся ад яе.
— А хто з вамі вучыцца на гэтых курсах?
— У нашым класе прадстаўнікі 14 нацыянальнасцяў: украінцы, эстонец, людзі з Босніі, Грэцыі, Туніса, Індыі, Бангладэш, Філіпін, Самалі, Афганістана, Ірака, Ірана.
— Якая методыка выкладання мовы?
— Фінская методыка вельмі цікавая. Праз яе я нават трохі закінуў беларускую і англійскую — вельмі складана сумяшчаць.
На першы погляд яна выглядае смешнай. Спачатку мы, як у дзіцячым садку, выразалі з паперы, клеілі, нешта ляпілі. Такі дзіцячы, трохі наіўны і просты падыход — але пры гэтым вельмі эфектыўны. За гэтыя пяць гадзін не стамляешся, табе не нудна. Настаўнікі ўвесь час падтрымліваюць увагу і трымаюць інтрыгу: а што ж будзе далей?
Прычым выкладчыкі гавораць з намі толькі па-фінску. Спачатку я нічога не разумеў. Прамаўчаць падчас адказу на пытанне было маёй любімай справай. Людзі, якія размаўляюць на адной мове, спрабавалі адно ў аднаго высветліць, пра што гаворка, але гэта спынялася. Нават на перапынку спынялі такія размовы: «Гаварыце толькі на фінскай». У найлепшым выпадку выкладчыкі зрэдку маглі нешта сказаць на англійскай, калі ўжо зусім ніхто нічога не разумеў. Мне здаецца, на першым этапе настаўнікі мусяць быць яшчэ і трохі артыстамі, каб усё паказаць, сыграць сцэнку і растлумачыць, што значыць тое ці іншае слова.
— Атрымліваецца, вы ўжо можаце размаўляць у крамах?
— У нас ужо некалькі чалавек пайшлі туды працаваць. Атрыманага ўзроўню цалкам дастаткова.
«Там норма — глядзець сваё нацыянальнае тэлебачанне і слухаць нацыянальнае радыё»
— Вы адчуваеце сябе акторам, рэжысёрам, прадзюсарам?
— Цяпер адчуваю сябе толькі рэжысёрам. Не хачу займацца акторствам. Часам з неабходнасці раблю гэта ў тэатры і кіно. У мяне фантазіі, дзякуй богу, хапае. Нават калі я яшчэ ў Мінску запрашаў рэжысёраў, то разумеў, што не магу маўчаць, калі тыя прапануюць мне і іншым акторам нейкія рэчы, з якімі я не згодны. Увесь час каментаваў. Людзі, натуральна, крыўдзіліся. Мне было самому нязручна, але я не мог маўчаць, бо разумеў, што можна зрабіць дакладней ці лепш. Таму для мяне важна, што магу выказацца пра нешта набалелае.
— Нядаўна вы ставілі спектакль паводле Бертальта Брэхта для фінскай Нацыянальнай радыёкампаніі.
— Так, гэта быў радыёспектакль.
— Але ў нас, у Беларусі, такі фармат зусім непапулярны.
— А ў Фінляндыі папулярны. Ведаеце чаму? Бо там норма — глядзець сваё нацыянальнае тэлебачанне і слухаць нацыянальнае радыё. У Беларусі мы ўжо прывыклі да падману, які гучыць адтуль. А фіны давяраюць сваім навінам. Кожны жыхар гэтай краіны плаціць асобны падатак на працу Нацыянальнай тэлерадыёкампаніі (гаворка пра грамадскую тэлерадыёкампанію Yle. — Заўв. рэд.). Нават тыя, хто мае ВНЖ, — і я ў тым ліку.
— Як вы туды трапілі? Дзякуючы кампаніі Artist-risk?
— Так. Яна не абмяжоўвалася толькі псіхалагічнай падтрымкай, а адразу займалася арганізацыяй знаёмстваў і завязваннем кантактаў. Мяне прывялі ў тэатральна-інфармацыйны цэнтр Фінляндыі і пазнаёмілі з кіраўніцтвам розных тэатраў. У тым ліку з галоўнай рэжысёркай Нацыянальнага радыё, якой я і прапанаваў паставіць «Размову бежанцаў» Брэхта. Цэлы год мы працавалі, каб атрымаць аўтарскія правы — у Фінляндыі з гэтым вельмі сур’ёзна. Пакуль не няма дазволу, працу над самім спектаклем нават не пачынаюць.
— На якой мове працавалі?
— На рускай. І спектакль быў на рускай. У ім быў заняты Віле Хаапасала (фінскі актор, вядомы на постсавецкай прасторы па расійскіх фільмах «Асаблівасці нацыянальнага палявання», «Зязюля», серыяле «Забойная сіла» і іншых. — Заўв. рэд.).
У Фінляндыі вельмі вялікая колькасць рускамоўнага насельніцтва, многія з гэтых людзей прыехалі ў краіну задоўга да 2022 года. Фіны разумеюць, што з гэтай аўдыторыяй трэба працаваць. Гэтыя людзі павінныя адчуваць, што перажываюць уцекачы з Украіны.
— А пасля гэтага спектакля ў вас былі яшчэ нейкія прапановы ад радыё і тэлебачання?
— Наогул у Фінляндыі прапановы так хутка не робяцца: часам тэатры распісваюць свой графік прэм’ер на тэрмін да пяці гадоў (звычайна да трох). Натуральна, папярэдне нейкія рэчы прагаворваюцца. Але тэрміны ўвесь час адкладаюцца на пазнейшы час.
Цяпер у мяне вялікі праект. Я атрымаў грант Фінскага фонду культуры і буду рабіць спектакль «Зіма пад сталом» — пра эмігранта, які вымушаны ў якасці жылля арандаваць месца пад сталом: пра тое, як ён выжывае і радуецца жыццю. Гэта французская п’еса, што нядзіўна: яны нават эміграцыю абмяркоўваюць з бакалам віна.
А наогул грант — гэта сур’ёзны вынік: на яго падавалася каля дзесяці тысяч чалавек, выбралі толькі крыху больш за тысячу. Канкурэнцыя за іх была вельмі жорсткая, і многія добрыя заяўкі засталіся без фінансавання.
Гэта будзе праект на фінскай мове. Таму я цяпер актыўна яе вучу, каб магчы працаваць без перакладчыка (на папярэдніх праектах карыстаўся іх паслугамі).
— А вам могуць яго даць?
— Калі я буду прасіць, то могуць. Але я хачу сябе матываваць, каб камунікаваць на фінскай ці на англійскай.
— Цяперашні ўзровень вашай фінскай дастатковы, каб весці рэпетыцыі?
— Не зусім, мы нават трохі перанеслі пачатак працы. Я люблю працаваць з артыстам, люблю задаваць пытанні. Мне важна разумець, што яны адказваюць (смяецца). Таму працягваю вучыць фінскую мову — і адначасова вяду перамовы з некалькімі тэатрамі, каб спектакль увайшоў у іх рэпертуар.
— Дзе вы знаходзіце фінскіх актораў?
— У мяне дастаткова шмат сяброў сярод актораў і валанцёраў. Але наогул у Фінляндыі на грантавыя грошы можна рабіць кастынг актораў і творчай групы.
— Калі б вы атрымалі грант у Беларусі, я б не здзівіўся. Але як гэта ўдалося ў Фінляндыі — у краіне, дзе вас не ведаюць і дзе вы яшчэ неідэальна ведаеце мясцовую мову?
— Сам не ведаю (смяецца). Ёсць вельмі добрае слова «матывацыя». Мне нават адзін тэатральны мастак казаў: «Усе творчыя людзі не любяць пісаць заяўкі на гранты». У нечым я з ім згодны. Трэба сфармаваць ідэю, абгрунтаваць самому сабе, чаму ты хочаш узяць гэтую п’есу. А потым фонд задасць кучу пытанняў, на якія ты мусіш падрабязна і выразна адказаць. «Не, я падавацца не буду», — казаў мне мастак. «А я буду. Я буду вучыцца пісаць гэтыя заяўкі», — адказаў я.
Бачу ў гэтым сэнс навучыцца нечаму новаму. Дзякуй богу, у Беларусі я нават не ведаў, што можна пісаць гранты і атрымліваць за гэта грошы. Мне было прасцей браць і рабіць. Таму тут была матывацыя разабрацца ў гэтым. Хоць я сам быў вельмі здзіўлены, што нам далі грошы.
«У сакавіку ці красавіку пры тэмпературы пяць-шэсць градусаў цяпла многія гуляюць у шортах»
— Наколькі фіны сваёй філасофіяй і псіхалогіяй адрозніваюцца ад беларусаў?
— Гэта паўночная краіна і паўночны народ. У іх зімой вызірнула сонца — і людзі ўжо ідуць у шортах. Для нас гэта дзіка, а для іх норма. У сакавіку ці красавіку пры тэмпературы пяць ці шэсць градусаў цяпла (калі ёсць сонца) многія гуляюць у шортах.
Насамрэч, калі я прыязджаў у Фінляндыю як турыст, маё ўспрыманне гэтай краіны было іншым. Як памятаю, мы прыехалі на Сенацкую плошчу [у Хельсінкі], а там куча снегу. Яго асабліва не прыбіраюць зімой. Снег назапашваецца, пачынае раставаць, а потым яго ўжо чысцяць. Дзейнічае прынцып эканоміі, а для нас гэта было дзіка.
А вось калі прыляцеў з Украіны, успрыманне аказалася іншым. Зайшоў у прыбіральню ў аэрапорце — а трапіў у лес, дзе табе птушачкі спяваюць. Адчуваецца стаўленне да чалавека.
Ці іншы прыклад. У Фінляндыі на вуліцах досыць шмат рамонтаў, гэта заўсёды ўсіх раздражняе. Мяне зусім не. Бо ўсё абгароджанае. Увечары ідзеш гэтай дарожкай побач з рамантаваным месцам — процьма ліхтароў. Адчуванне, што пра мяне паклапаціліся, усё прадумалі да дробязяў. Такое ўражанне, што знаходзішся ўнутры канструктара «Лега».
— А вам даводзілася звяртацца ў фінскую паліклініку? Як яна працуе ў іх у параўнанні з нашай?
— Калі зусім кепска сябе адчуваеш, ёсць дзяжурны доктар. Але да свайго доктара ты можаш трапіць праз месяц-паўтара. Фіны самі ўвесь час абураюцца праз гэта. Але ў іх, як мне кажуць сябры-таварышы, што даўно жывуць у Фінляндыі, памерці табе не дадуць.
— Вашыя планы звязаныя выключна з Фінляндыяй? У краінах Балтыі ёсць рускамоўныя тэатры.
— Я б не хацеў ставіць на рускай мове. Мне здаецца, цяпер не час для яе.
— Але вы на ёй гаворыце.
— Так, гэта парадокс. Я б з радасцю на ёй не гаварыў, калі б быў іншы варыянт. Пакуль жа я не ведаю добра іншай мовы і не хачу выглядаць па-дурному ці прымітыўна. Так, у мяне бацька рускі, у Расіі ёсць сваякі. Але мне здаецца, калі ідзе вайна, няправільна падтрымліваць мову і літаратуру агрэсара.
— Але вы ж ставілі ў Грузіі рускамоўнага Акуніна, які супраць вайны. Як тады быць?
— У кожнай краіны ёсць свае антыфашысты. Дзякуй богу, што яны ёсць і будуць. Але яны гавораць на сваёй мове. А я не хачу.
— Вы гатовыя вярнуцца ў Беларусь ці Украіну, калі там зменіцца сітуацыя?
— Безумоўна. Ва Украіну я планую неўзабаве з’ездзіць валанцёрам. Ці патрэбны ім цяпер беларускі тэатр нават на ўкраінскай мове? Не ведаю, мне здаецца, хутчэй не, чым так, і ўкраінцы ў сваім адмаўленні маюць рацыю. І, зразумела, хачу калі-небудзь вярнуцца ў Беларусь. Нашай краіне будзе патрэбны новы тэатр. Актуальны, сумленны, які спрабуе зразумець усе бакі, бо ў любым выпадку нам з прыхільнікамі ўлады трэба будзе размаўляць (не з тымі, хто здзяйсняў злачынствы, а са звычайнымі людзьмі). Тэатр будзе адной з пляцовак для гэтай размовы. Трэба будзе ўпэўніваць ці пераўпэўніваць, даказваць нейкія рэчы, каб былі мір і згода ці хаця б паразуменне.
Галоўнай праблемай беларускага даваеннага тэатра была яго другаснасць адносна Расіі. Нават нашых аўтараў спачатку ставілі ў Маскве, а потым ужо ў сябе. Таму нам трэба адысці ад другаснасці і знайсці сваю самабытнасць.
