Знікненне сціплага помніка Ларысе Геніюш у Зэльве, які стаў чарговай ахвярай чарнасоценскага даносу, уразіла многіх не менш, чым штодзённыя зводкі аб затрыманнях. Далей за ўсіх, бадай, пайшоў палітолаг Павел Усаў, які безапеляцыйна заявіў, што гэта культурная ядзерная вайна, распачатая яшчэ ў 1995-ым, і яе мэта — «татальнае вынішчэнне ўсяго беларускага».
Аднак такая мэтанакіраванасць мае на ўвазе як мінімум нейкае паслядоўнае і ўсвядомленае стаўленне да беларускай гісторыі і культуры — няхай сабе, і рэзка негатыўнае. Або на прымітыўным узроўні «свой-чужы», піша выданне «СН плюс».
Але калі з сучаснікамі ўсё проста (кантрольнае пытанне «За каго галасаваў?» адразу дазваляе зразумець, ці добры ты паэт ці не), то з тымі дзеячамі, хто не змог паўдзельнічаць у акцыі «За Беларусь» па самай уважлівай прычыне, нязменна ўзнікаюць складанасці.
Інфаказакам не зразумець
Стаўленне да Ларысы Геніюш у БССР, а затым і незалежнай Беларусі гэтак жа поўна калізій, як і яе лёс. Але з усёй адказнасцю можна сцвярджаць: горш, чым зараз, было толькі пры Сталіне.
Большую частку свядомага жыцця паэтцы давялося пражыць у дзяржаве, якую яна ўсё душой ненавідзела: антысаветчыцай яе называлі нездарма. Зрэшты, такое пачуццё цалкам вытлумачальна: гэтая дзяржава ў 1939-ым раскулачыла яе бацькоў (бацьку расстралялі, маці памерла ў спасылцы), а затым спрабавала звесці ў магілу і яе саму разам з мужам. У Геніюш проста не з’явілася ніводнай нагоды яго палюбіць.
Менавіта гэтую нелюбоў, па сутнасці, ёй і паставілі ў віну. Цалкам відавочна, што абвінавачанні ў дапамозе нацыстам высмактаныя з пальца. Супрацоўнічала яна з імі не больш, чым любы іншы грамадскі дзеяч, які апынуўся на акупаванай тэрыторыі. І няма ніводнай вартай увагі сведчання, што паэтка калі-небудзь падзяляла іх погляды.
Тое, што Геніюш да канца не рэабілітавалі ў 1956-м, цалкам заканамерна. Аднак чаму адмоўнае рашэнне было прынятае і ў наш час, калі антысаветчына ўжо нібыта злачынствам не лічылася? Вось першае са мноства пытанняў, на якія выразны адказ не адшукаць.
Зрэшты, рэабілітацыя ўсё роўна мае толькі сімвалічнае значэнне. Прызначаны ім тэрмін Геніюшы адматалі, пасля чаго адносна спакойна дажывалі свой век у Зэльве. Іх драўляная хата стала месцам паломніцтва сумнеўных інтэлігенцікаў кшталту Караткевіча і Мальдзіса — што, вядома, не магло не прыцягваць увагі чэкістаў.
Але адначасова рабіліся і сапраўдныя цуды. Перакананая дысідэнтка, якая адмовілася прыняць грамадзянства СССР, пачала друкавацца ў гэтай без перабольшання таталітарнай краіне яшчэ ў 1967-м! Адліга якраз скончылася, гайкі зноў закручваюць — і тым не менш… Дарэчы, муж паэткі Янка ў гэты час працягваў сабе працаваць у раённай бальніцы.
У часы, калі воўчы білет можна атрымаць толькі за тое, што ты падпісаўся за непажаданага кандыдата, гэта падаецца нечым неверагодным.
Тут якраз пытанне: хто ж прапіхнуў у друк зборнік вершаў «нацысцкай мразі», як называе Геніюш адна інфаказачка? Каго трэба пакараць разам з нядбайнымі чыноўнікамі з Зэльвы, якія за столькі гадоў так і не знайшлі час раскрышыць бюст паэткі кувалдай?
Цяжка паверыць, але гэта перакананы камуніст Максім Танк — на той час, дарэчы, старшыня Вярхоўнага Савета БССР. Няўжо ён таксама ўпотай сімпатызаваў нацыстам? Ці дапамагаў проста таму, што вершы таленавітыя? Ну, ды інфаказакам гэтага не зразумець.
Уся справа ў тонкіх выпраменьваннях
Зразумела, падчас разгулу дэмакратыі сітуацыя змянілася. Сцвярджаць, быццам кнігамі Геніюш у пачатку 90-ых былі завалены ўсе кніжныя паліцы, аніяк не даводзіцца. Але самае галоўнае, што яны выходзілі, і зараз ужо без цэнзуры.
Гэта быў час перакройвання культурнага канону — і асабліва ў гісторыі літаратуры. Некаторых савецкіх класікаў, якім я з задавальненнем прымалёўваў вусікі ў падручніку, з Алімпу «папрасілі», некаторых — пасунулі… Затое са спецхранаў вярталіся ўсё новыя імёны.
Спрэчкі аб тым, якім павінен быць гэты новы канон (ці, дакладней, падручнік літаратуры), не згасалі гадамі. Нехта рашуча адрынаў усё савецкае, нехта настойваў на тым, што рэвізія павінна быць куды больш абачлівай…
Што характэрна, Геніюш кахалі і паважалі ўсё. Наконт яе сумневаў не ўзнікала наогул ні ў каго — бо для таго, каб ацаніць яе літаратурны талент, дастаткова проста ўмець чытаць.
Сітуацыя не змянілася нават пасля таго, як краіна ўзяла курс на стабільнасць. У 1996 годзе «Беларусьфільм» выпусціў пра Геніюш нядрэнны байопік «Птушкі без гнёздаў». Пераважна ён на рускай, што, вядома ж, рэжа слых. Але ёсць адно апраўданне: і рэжысёр і сцэнарыст фільма пра «ашалелую нацыяналістку» родам з Расіі.
Як Віталь Дудзін і Яўген Грыгор’еў узяліся такое здымаць? Чаму пад гэтым падпісаліся выдатныя беларускія акторы Генадзь Гарбук, Павал Кармунін, Мікалай Кірычэнка ды іншыя? Хто, у рэшце рэшт, вылучыў дзяржаўныя грошы?
Тут відавочна справа ў тонкіх выпраменьваннях. Бо як інакш можна ўбачыць у лёсе Геніюш проста гісторыю мужнай і прынцыповай жанчыны, чый патрыятызм каштаваў ёй шмат чаго? І пры гэтым не разглядзець у гэтай гісторыі ніякага фашызму!
Актуалізацыя нехаця
У ранейшыя гады прозвішча «Геніюш» чыноўнікі звычайна прамаўлялі гэткім паўшэптам. Як бы з павагай, але… вы ж разумееце!
Калі б госць з Кітая папрасіў іх ахарактарызаваць стаўленне да гэтай паэткі ў незалежнай Рэспубліцы Беларусь, ён бы пачуў нешта вельмі невыразнае, супярэчлівае, але пры гэтым кампраміснае.
Ну ды не толькі да яе. Якое ў нас сягоння стаўленне да Рэчы Паспалітай і яе падзелаў? Да войнаў з Масковіяй? А да рэпрэсій?
Ці да тых жа чарнасоценцаў? Пры Саветах іх погляды адхіляліся ўчыстую. А як гэтым поглядам ставяцца зараз — у суверэннай Беларусі? І чаму носьбітаў такіх поглядаў часам называюць патрыётамі?
Савецкі Саюз знік ужо больш за 30 гадоў таму, але выпрацаваць больш-менш пэўнае стаўленне да ўсяго, што не ўпісваецца ў савецкую гістарычную парадыгму, афіцыйныя ідэолагі так і не знайшлі час.
Вось і з Геніюш… Казаць пра тое, што гэтая фігура не адпавядае генеральнай лініі партыі — значыць прызнаваць, што такая лінія існуе.
Вельмі часта тыя ж чыноўнікі на месцах просяць: вы нам дакладна растлумачыце лінію партыі, а мы будзем няўхільна ёй прытрымлівацца. Каго зараз можна, каго нельга… Але тыя, хто зверху, абыходзяцца без канкрэтыкі. Бо і самі толкам не ведаюць.
Увогуле і распрацоўваць гэтую лінію вялікага сэнсу няма. Усё можа кардынальна змяніць чарговы спіч таго, хто з’яўляецца галоўным вяршыцелем нашай гісторыі, не кажучы ўжо пра сучаснасць. А ён, як вядома, схільны даваць волю імправізацыі.
Таму нічога не застаецца, як толькі ўвесь час вагацца разам з лініяй партыі.
Вось і бюст, я ўпэўнены, не знішчылі. Яго проста прыхавалі, прыбралі з вачэй далоў. І калі лінія па якіх бы там ні было прычынах раптам зробіць нечаканы піруэт, усё можна будзе вярнуць на месца.
…Суцяшае толькі тое, што самой Геніюш гэта відавочна на карысць. У любой краіне… што больш вызначаная, яна даўно заняла б месца ў падручніку, і новыя пакаленні двоечнікаў ужо дамалёўвалі б ёй вусы, а меншая дзятва займалася б паркурам на помніках. Цяпер жа імя Геніюш зноў на слыху, яе вершы па-ранейшаму бударажаць розумы. Што можа быць лепшым для паэта, чым такая актуалізацыя?
Так, яе прасякнутыя патэтыкай і болем патрыятычныя вершы 80-гадовай даўніны сапраўды не страцілі надзённасці. Але гэта якраз і не радуе.
budzma.org паводле sn-plus.com
