Мы жывём у эпоху гучных слоў. Патокі інфармацыі настолькі вялікія, а сама інфармацыя такая бессэнсоўная, што спыніць позірк можа толькі гучнае слова — пажадана напісанае капслокам і з мноствам клічнікаў.
«Генацыд», «акупацыя», «калабаранты»… Мы надрываем глоткі, каб прыцягнуць да сябе ўвагу, але ў выніку толькі больш пазбаўляем сэнсу словы — страшныя словы, для якіх ёсць іншы час і іншыя абставіны.
Траўмаваныя вайной, мы нервова ўздрыгваем ад любога напаміну пра танкі, канцлагеры і паліцаяў — жудасць, якой ніколі не бачылі на свае вочы і якой больш за ўсё баімся. Можа быць, таму і спрацоўваюць «выхлапы» экспертаў усіх колераў вясёлкі, якія наперабой разважаюць, як Расія акупавала Беларусь і праводзіць тут этнацыд, вынішчаючы мову і культуру тытульнай нацыі. І недзе па-за дужкамі застаецца той факт, што тытульная нацыя і сама не асабліва змагалася за мову і культуру, аддаючы перавагу «нормальному языку», расійскай поп-сцэне і «скандалам, интригам, расследованиям».
Балюча не толькі гэта. Пакуль мы ўсе варыліся ў агульным катле на павольным агні дыктатуры, неяк можна было трываць. Неяк можна было, сціснуўшы зубы, ісці наперад, рабіць сваю маленькую «Беларусь» і ганарыцца тым, што яна пашыралася: адкрываліся крамы з нацыянальнай сімволікай; мова станавілася моднай і ад Зыбіцкай і Кастрычніцкай, бы сонечныя промні праз шчыльную хмару, прабівалася за МКАД; чыноўнікі хадзілі ў «вышымайках»; прадавачкі ў крамах казалі «калі ласка» і «дзякуй»; бацькі куплялі дзеткам крутыя дзіцячыя кнігі на беларускай і шукалі беларускамоўныя школы.
Неяк можна было трываць і спадзявацца, што паступова — маленькімі крокамі — мы прыйдзем да той краіны, у якой не сорамна будзе за сваё.
Ці змянілася нешта, калі нас раскроіла мяжа? Так, канешне, змянілася. Адлегласць заўсёды робіць людзей чужымі. Новы досвед, новыя абставіны, новыя людзі — гэтым немагчыма падзяліцца, нельга запіхнуць пад скуру таму, хто ўжо далёка… Марныя спробы заставацца блізкімі, дарэмныя абяцанні «мы заўсёды будзем…» робяць толькі горш. Але гэты пластыр адным махам мы сарваць не ў стане.
Насамрэч нічога не змянілася. Мы ўсё гэтак жа гатовыя ісці і размаўляць, рабіць сваю маленькую «Беларусь» і пашыраць яе на ўсю плоскасць мапы — нават у тых абставінах і там, дзе мы ёсць. І калі хтосьці цяпер адтуль, са свабоднай прасторы, назаве гэта калабарацыянізмам, то хай лепш спачатку зірне ў люстэрка — ці не было заўважана чагосьці такога за ім, ці не хаваецца ў яго за пазухай той грэх, які так лёгка закінуць іншым.
Нічога не змянілася. Мы ўсё гэтак жа павольна варымся ў катле дыктатуры, на нас гэтак жа пляваць усім астатнім — і таму мы крычым вялікімі літарамі на сваіх старонках у фэйсбуку, недасяжныя для жыхароў Замкаддзя і хіпстараў Кастрычніцкай. Іх, дарэчы, таксама можна запісаць у калабаранты. Яны фатаграфуюцца для Інстаграма ля чырвоных цагляных сцен, а за іх спінамі каля зачыненага ОК16 здзекліва распінаецца ў сваёй чырвоназялёнасці вялікая расцяжка, нагадваючы, што ўся гэтая бесклапотнасць вуліцы, на якой заўсёды свята, — паказная і існуе, пакуль ёй дазволена.
Можна запісаць у калабаранты тых, хто без аніякіх згрызот сумлення завісае ў «Цэнтральным», дзе красуюцца шыльды «Еўраопта» і чырвона-зялёныя сцяжкі. Або тых, хто займае столікі ў скрадзеным «Маку» — кожны іх рубель папаўняе капейкамі дзяржбюджэт. Або людзей папрасцей, з раённых цэнтраў і вёсак, якія ходзяць на сваю катаржную працу і зарабляюць на бензін і квартплату чыноўнікам.
Пару месяцаў таму адзін вядомы выдавец, які пабываў у засценках карнай сістэмы і з’ехаў з краіны, назваў калабарантамі іншых выдаўцоў, якія гандлявалі беларускімі кнігамі на Мінскай кніжнай выставе. Нішто не замінала гэтаму выдаўцу ў папярэднія гады рабіць тое самае на той жа самай пляцоўцы ў краіне, дзе дыктатура буяла махровымі кветкамі і палітвязні толькі паспявалі мяняць калоніі з турмамі. Не было аніякіх згрызот сумлення і думак пра выклік рэжыму — хаця ўсе турмы стаялі на сваіх месцах і бязмежжа ў іх нікуды не знікала.
Але пачакайце, можа, спадар выдавец мае рацыю і людзі, якія сёння працягваюць выдаваць кнігі і распаўсюджваць беларускую культуру ўнутры краіны, сапраўды калабаранты? Тыя, хто супрацоўнічаюць з ворагам і гэтай супрацай прыносяць шкоду сваёй краіне? Калі так, то глядзіце вышэй: з ворагам супрацоўнічалі ўсе, добраахвотна і нават з поспехам. А што да шкоды распаўсюду беларускіх кніг… Мне падаецца, нават сама фармулёўка гучыць абсурдна.
Нярэдка можна пачытаць у фэйсбуках, як адтуль, са свабодных краін, людзей, якія засталіся, абвінавачваюць у супрацоўніцтве з рэжымам, а доказ таму — тое, што людзі застаюцца дома і яшчэ не селі ў турму. Ці вось яшчэ новы трэнд — называць краіну «канцлагерам», а беларусаў, якія засталіся, — «лагернымі». Людзі тут жывуць, ходзяць у крамы, водзяць дзяцей у садкі і паркі, сустракаюцца ў рэстаранах, цалуюцца на вуліцах, ездзяць на рыбалку, вандруюць па гарадах і вёсках… У іх не спыталі, ці адчуваюць яны сябе «лагернымі» — за іх вырашылі, што яны будуць такімі. Ну а што? Амаль усе знешнія прыкметы супадаюць: камендант ёсць, наглядчыкаў болей чым хапае, калючым дротам агароджаныя, працуем за капейкі, слова нам не давалі і жыццё наша нічога не каштуе. Але гэта толькі знешнія прыкметы, а вось пра ўнутраныя спытаць ці то забылі, ці то не вельмі хацелі.
У несвабоды мноства адценняў, як і ў гвалту. Мы жывём у дыктатуры, за спінай у якой стаіць прывід імперыі, і ў нас пад бокам ідзе вайна. Вайна страшная, подлая, бязлітасная, са сваімі наглядчыкамі і лагерамі, і ўнутры іх адбываецца свая гісторыя. Беларускія турмы — іншае вымярэнне, не менш страшнае і балючае, але — іншае. Беларусь унутры Беларусі — таксама асобны від несвабоды, у якога некалі мусіць з’явіцца свая назва (і няхай гэта будзе не назва краіны).
З ліку «геніяльных» думак, якія гучаць з-за мяжы, да мяне нядаўна даляцела яшчэ такая: маўляў, абавязак тых, хто застаўся, — зрабіць рэвалюцыю, а культуру будуць рабіць за мяжой. Так сабе і ўяўляю: сабраліся «культурныя», разглядаюць наш мурашнік пад лупай і абмяркоўваюць — наспявае там рэвалюцыя ці не? А мурашнік проста жыве, пакуль лета і можна набрацца сонца, надыхацца ўволю да халоднай, жорсткай, шэрай зімы. Мурашнік перастаў чакаць разумення, падтрымкі, дапамогі і цяпер, маўклівы, але не нямы, жыве адным днём. Безыменная, згвалтаваная, жыве ў ім культура любові, непрымання зла, культура, поўная сваіх закадаваных (і закатаваных) сімвалаў, культура генетычнага адмаўлення гвалту і вайны, культура рэк, азёраў і лясоў, драўляных хат і «модных кутоў» гарадской прасторы. Беларусь па-ранейшаму застаецца ў Беларусі — падабаецца гэта камусьці ці не. І ніхто не мае права закідаць ёй як здраду гэтае жаданне заставацца.
