Backstage паразмаўляў з культуролагам і кінакрытыкам Максімам Жбанковым пра шляхі развіцця беларускага незалежнага кіно, беларускую новую хвалю, якая нараджаецца перад нашымі вачыма, а таксама пра “ніякі” статус беларускага кіно, які могуць выправіць хіба што рызыкоўныя дзівакі накшталт Мікіты Лаўрэцкага.
— Максім, хутка ў Варшаве пройдзе нефармальны з’езд незалежных беларускіх кінематаграфістаў, на які прыедзе больш за 70 удзельнікаў з 10 краін. У чым для вас, як аднаго з арганізатараў, каштоўнасць гэтага мерапрыемства?
— Па-першае, гаворка ідзе хутчэй аб спробе (і гэта вельмі важна!) самаарганізацыі крэатыўнай групоўкі. Па-другое, любая самаарганізацыя азначае адсутнасць генералітэту, вечна абранага прэзідыума, які засядае і раздае ўсім прадпісанні. Іншымі словамі, па вызначэнні, па сваім стартавым статусе сетка Belarusian Filmmakers’ Network і яе канферэнцыя – гэта рэчы прынцыпова супрацьлеглая любой бюракратычнай структуры.
Нам важна пазначыць нейкія правілы гульні. А потым няхай у гэтай пясочніцы кожны за свае вядзерцы і савочкі змагаецца сам так, як лічыць гэта магчымым. Самаарганізацыя праз адкрытае поле магчымасцяў, абазначэнне перспектывы руху, мінімілізацыю балючых кропак і адчуванняў – гэта, напэўна, і ёсць галоўная задача з’езда, галоўная задача BFN.
— Як вам падаецца, якія галоўныя праблемы стаяць на шляху ў беларускага кінематографа, каб нарэшце ўбудавацца ў еўрапейскі кінематограф, заняць пры гэтым сваю асаблівую нішу?
— Трэба пачаць з таго, што няма і не можа быць нармальнай кінавытворчасці ў краіне, якая перажывае найглыбейшы крызіс, у краіне, якая сыходзіць у сацыяльна-палітычны штопар, у краіне з культурнай аварыйнай эміграцыяй, там, дзе фактычна загублены нацыянальны кінапракат. Разарванай на часткі. Закручанай ў калючую дроту і закатанай ў асфальт. Пра што ўвогуле тут можна казаць?
Тым не менш, ёсць тры магчымыя версіі развіцця кінаіндустрыі. Першая – выезд за мяжу і ўпіска ў чужыя глабальныя экранныя праекты. Другая – зыход у віртуальную Беларусь, стварэнне свайго адмысловага аўдыёвізуальнага поля ў глабальнай сетцы, што таксама рэальна. Трэці варыянт – самы ахвярны, самаадданы і самы бессэнсоўны: працягваць кляпаць сваё нішавае кіно для вузкага кола сваіх жа лакальных гледачоў. Гэта значыць ператварыцца ў тыповы праект культурнага гета, які бясконца перажоўвае свае траўмы і праблемы. Хутчэй за ўсё рэалізоўвацца будуць усе тры варыянты – з аднолькава загадкавым і непрадказальным фіналам.
— Тым не менш, у адным з інтэрв’ю вы сказалі, што аб’яднанне Belarusian Filmmakers’ Network якраз адной са сваіх мэт бачыць магчымасць “дэманстраваць папярэднія досведы новай эстэтыкі, новага мастацкага мыслення”. То бок новая эстэтыка ўжо ёсць, нягледзячы на ўсе складанасці, звязаныя перш за ўсё з палітычным жыццём краіны. Можаце крышку развіць думку: у чым гэта навізна праяўляецца?
— Добрае пытанне, але адказ на яго вы і самі ведаеце, калі сочыце за тым, што адбываецца ў беларускім кіно. Я зараз кажу ў першую чаргу пра фільмы Юліі Шатун, Мікіты Лаўрэцкага, Уладзіміра Казлова — для мяне іх працы і ёсць адлюстраванне гэтай новай беларускай кінаэстэтыкі. Яны пра спробу адказаць на пытанне “што рабіць, калі ў цябе нічога няма, але табе чагосьці вельмі хочацца!”
Мікрабюджэтнае, мінімалістычнае, выбудаванае з такой перакручанай драматургіяй, з яркімі, вострымі, нярэдка парадаксальнымі дыялогамі, якія, як у Лаўрэцкага, правальваюцца ў пустэчы. З дастаткова вынаходлівай працай ручной камеры і парадаксальным мантажом. Фактычна мы гаворым пра пэўную мадэль беларускай новай хвалі, якая звычайна пачынаецца як рух звар’яцелых кінаманаў у адсутнасці рэальнага фінансавання.
Мне падаецца, галоўная праблема беларускага кіно зараз заключаецца не ў адсутнасці грошай, як прынята лічыць. І не ў адсутнасці ангажэментаў у Галівудзе. Галоўная праблема – пустата ў галаве. Адсутнасць выразнай самаідэнтыфікацыі, глабальнага глыбіннага разумення беларускай сітуацыі. Адпаведна няма нармальнага, эфектыўнага адказу на яе. Без гэтага ўсё, што робіцца – я асабліва кажу зараз пра такую досыць нашумелую з’яву як “палітычная дакументалістыка” – выглядае не надта адэкватна. Без глыбіннага разумення мы асуджаныя на тое, каб вяшчаць банальнасці. Банальны кінематограф нікому не цікавы, нават тым, хто яго робіць.
— Наконт таго, што я ведаю адказ: калі гаварыць пра Шатун, у мяне такія ж думкі, то вось з Лаўрэцкім, на мой погляд, не ўсё так проста. Персанаж такі досыць складаны, многія з кінасупольнасці ставяцца да яго неадзназначна…
— Я вельмі не люблю слова “супольнасць”, я ў яго наогул не веру. Ёсць серпентарый амбіцыйных яркіх персанажаў. Ёсць канфлікт саманадзейных аўтараў. Ёсць агульная недакормленасць і недагледжанасць. І вось менавіта гэта ў суме стварае тое, што прынята па непаразуменні лічыць “публічнай рэпутацыяй”. Што да Шатун і Лаўрэцкага – у кожнага з іх ёсць свая праграма, свая аўтарская стратэгія. У кожнага з іх ёсць мужнасць гэтай стратэгіі прытрымлівацца.
Гэта не проста індывідуальныя нейкія фантазіі, гэта пэўная эстэтычная пазіцыя, пэўны праграмны выбар. Канцэптуальныя аўтары – гэта тое, чаго нам страшна не хапае. І за гэта я гатовы таму ж Лаўрэцкаму дараваць тую недавершанасць, калі можна так сказаць, ягоных прац, якая перыядычна кідаецца ў вочы. Але за гэтым заўсёды бачны досвед творчага аўтарскага дайвінга, досвед аўтарскай рызыкі. Рызыкоўных, яркіх, глыбокіх у нас вельмі мала. І гэта шмат у чым і вызначае той статус беларускага кіно, пра які мы так шмат гаворым. Гэта значыць практычна ніякі.
— Але ж вернемся да нашых герояў.
— Я дастаткова крытычна ставіўся да ранніх стужак Лаўрэцкага. Але цяпер, як ні дзіўна, я бачу, што гэта абсалютна адэкватны, дастаткова дакладны, вельмі паслядоўна выбудаваны адказ на нашу вар’яцкую сітуацыю. Ці час дагнаў Лаўрэцкага, ці ён – час, сапраўды не магу сказаць. Але зараз яны працуюць практычна ў сінхроне. І гэта вельмі цікава. Мне таксама вельмі падабаецца вось такое вобразна-паэтычнае мысленне Юліі Шатун – гэта зусім іншая інтанацыя, зусім іншая манера. Але там таксама ёсць тое важнае і галоўнае, без чаго не можа быць перспектыўнага беларускага кіно, – арыгінальны аўтарскі падыход, глыбіня трапнага перажывання сітуацыі, адэкватная моцная кінамова.
Хтосьці, не памятаю хто, па-мойму, Гадар, казаў, што кожны новы моцны аўтар аднова вынаходзіць кінематограф. Вось і ў гэтых нашых людзей ёсць менавіта такая вельмі дзёрзкая, нахабная, надзвычай асабістая, суб’ектыўная інтанацыя. На жаль, падобных творцаў няшмат. Нашаму кіно не хапае індывідуальнасцяў. Фатальна не стае яркіх персанажаў, падзейных персон. Таму і падаецца, што кіно няма.
— У адной з дыскусій вы рэжысёрам задавалі правакацыйнае пытанне: калі айчынная індустрыя не існуе ў сваёй краіне, хто такі сёння беларускі кінематаграфіст – артыст на выездзе, паспяховы крэатар або перамешчаная асоба, бежанец? Як бы вы самі на яго адказалі?
— Хачу казаць няёмка і скажу!
— Давайце. За гэта вас многія і цэняць.
— І гэта мы расцягнем на цытаты, ага, я разумею (скептычна пасміхаецца). Хацелася б бачыць сябе шэраговым лічбавым намадам. Але не ўсё так проста. З нашым кіно тым больш. У любым творчым працэсе ёсць неверагодная колькасць кан’юнктуршчыкаў ды графаманаў, неверагодная колькасць проста людзей, якія прымазаліся да працэсу, якія спекулююць на сваіх рэальных і ўяўных дасягненнях. І асобныя выспы ў гэтай плыні хейта – тыя, каго можна назваць рэальна значнымі аўтарамі. Дык вось, калі ўзнялася хваля аварыйнай эвакуацыі, за кардонам апынуўся ўвесь набор гэтых персанажаў. Побач з сапраўднымі аўтарамі ыехалі хейтэры, графаманы, авантурысты, трапачы і кан’юнктуршчыкі. Гэты наш вандроўны цырк апынуўся за мяжой у поўным сваім асартыменце.
Тое, што зараз з намі адбываецца, як раз і абумоўлена гэтай першапачатковай такой хаатычнасццю, стракатасцю і нявызначанасцю. А гэта азначае, што ўзровень шуму у культурным полі застаецца надзвычай высокім. Таму яркіх падзей чакаць, мусіць, можна – але з вялікай асцярожнасцю. Трэба аднак разумець, што ў любым выпадку – новае поле беларускага кінематографа (нават у выязным фармаце) будзе больш канкурэнтным, больш дыскусійным ды канфліктным. І гэта нармальна.
— Якія галоўныя асаблівасці вы вылучаеце ў беларускім кіно? Топ-3 патэнцыйных асаблівасцяў сілы? З пункту гледжання вопыту, асмыслення гэтага вопыту, бо мы ж, як па Ігару Бакову, такое вечнае культурнае памежжа…
— Я не магу казаць за ўвесь беларускі кінематограф, таму што я слаба ўяўляю, што зараз з’яўляецца беларускім кінематографам. Палуян – гэта беларускае кіно? Можна абмяркоўваць і спрачацца, праўда ж? А спадар Куціла – гэта беларускае кіно? Тое ж пытанне. Для мяне беларускае кіно зараз – гэта хутчэй не пра месцы сілы, а пра пэўныя магчымасці. Сапраўды, калі казаць пра памежны статус беларускай культурнасці, – гэта аўтаматычна вызначае і памежны статус беларускай ідэнтычнасці. Гэта яшчэ і шматмоўе, гэта яшчэ і полістылістыка, гэта яшчэ і адкрытасць адначасова (не заўсёды да лепшага) і да Ўсходу, і да Захаду.
У той жа час, калі казаць прадметна пра кіно, – гэта, прабачце, пэўная правінцыяльнасць мыслення. Недавучанасць і спроба ўсяго нахапацца. Павярхоўнае прысабечванне чужога. Гэта яшчэ масквацэнтрычнасць з усімі негатыўнымі наступствамі, якія адсюль вынікаюць. Гэта імкненне лавіць заходнюю кан’юнктуру, пры гэтым застаючыся ўсё ж такі масквацэнтрычным і таму з пункту гледжання культурнай антрапалогіі крыху шызафрэнічным.
Разам гэта ўсё стварае праблемнасць і непаўторную атмасферу абсурднага беларускага кінапрацэсу, які адбываецца ці то ў рэжыме кан’юнктурнага распродажу, ці то ў фармаце візуальнага партызанства, якое малымі сіламі спрабуе дасягнуць максімальнага эфекту ў культурнай прасторы.
Такая абсурдысцкая аўтарская харэаграфія, імкненне быць адначасова камерцыйна паспяховым і фестывальна прызнаным, жаданне жыць адначасова ў Маскве, Берліне і Бамбеі – усё гэта, як на мяне, характэрныя рысы беларускага кінематографа. Калі тая шыза прыходзіць у кіно і яна таленавітая – тады гэта торкае. Але калі гуляюць бяздарна – гэта забівае.
— Зразумела, што ў асноўным зараз аўтары арыентуюцца на фестывалі аўтарскага кіно: сёння гэта адзіная магчымасць хоць неяк данесці свой фільм да гледача. А вось жанравага кіно вельмі мала. Ці трэба імкнуцца да таго, каб беларускае кіно было больш масавым? І чаго, як вам здаецца, не хапае, каб гэты план спрацаваў?
— Ці патрэбны нацыянальны жанравы кінематограф? Ну натуральна, так. Для тых, хто наогул здольны яго падняць. Вось Альфрэд Хічкок – гэта ж ідэальны варыянт гібрыда аўтарскага выказвання і камерцыйных жанраў, ідэальны альянс. Гайдай – яшчэ адзін выдатны прыклад. Ён безумоўна аўтар. Стывен Спілберг – калі ласка, яшчэ адзін аўтар.
Пры гэтым гэта ўсё чэмпіёны па праглядах, чэмпіёны народнай любві.
Досвед найноўшай гісторыі кіно падказвае: ўсе сур’ёзныя экранныя інавацыі ўзнікалі якраз у момант сустрэчы новага пакалення аўтараў з наборам растыражаваных папулярных маскультурных клішэ. Узгадайма таго ж Таранціна, які на смеццевай эстэтыцы пабудаваў дзіўную па прыгажосці асабістую біяграфію. Нам не хапае ўмення працаваць са смеццем, часцей за ўсё мы яго ператвараем у экранны фельетон. А гэта свая партытура, якую трэба ўмець чытаць, тады глядач і прыйдзе, і з’есць твае разумныя думкі ў папсовым пакаванні.
Не бывае правільных ці няправільных жанраў альбо візуальных фарматаў выказвання. Усё вельмі проста: як заўсёды, бываюць таленавітыя працы, а бываюць бяздарныя. Бывае тое, за што аўтар плаціць сваёй крывёй і гэта адразу бачна, гэта ніяк не падрабіць. А бываюць халодныя прагматыкі – і гэта таксама заўсёды відаць.
Я вельмі баюся, што новае беларускае кіно стане кінематографам кан’юнктуршчыкаў і прагматыкаў.
Алёна Сойка, backstage.place,
фотаздымкі Яны Варанцовай, Reform.by
