Калі пашукаць у інтэрнэце інфармацыю пра спадара Змітра Вайноўскага, можна знайсці некаторыя сведчанні пра розныя напрамкі яго творчай дзейнасці. Мы хутка дазнаемся, што спадар Зміцер працяглы час працаваў у рэкламе, займаўся фатаграфіяй і быў куратарам перфарматыўных праектаў. Пасля падзей 2020 года Зміцер Вайноўскі, як і шмат якія беларусы і беларускі, вымушаны быў з’ехаць за мяжу, захаваўшы некаторыя свае ідэнтычнасці, але ад некаторых адмовіўшыся і прыдбаўшы новыя. Пагаварылі са Змітром Вайноўскім пра складаныя стасункі з ідэнтычнасцямі, знешнія і ўнутраныя змены, творчасць і беларускую культуру.
— Вы скончылі гістарычны факультэт БДПУ, але потым шмат год працавалі ў рэкламе. Як так адбылося?
— Насамрэч у юнацтве я ўвогуле не быў зацікаўлены атрыманнем вышэйшай адукацыі, таму на гістарычны факультэт патрапіў даволі выпадкова і скончыў яго высілкамі бацькоў. Цікавасць да беларускай гісторый прыйшла да мяне значна пазней дзякуючы кнігам Уладзіміра Арлова: яны моцна паўплывалі на маю свядомасць.
Тады, на пачатку дзевяностых, я займаўся бізнесам, жыў паміж Мінскам і Варшавай і ўвогуле не меў планаў заставацца ў Беларусі. Аднак у 1997-м я вярнуўся ў Мінск і пачаў працаваць у рэкламе. Папрацаваў у сеткавай агенцыі, трохі навучыўся. Гэта былі такія цікавыя часы для рэкламшчыкаў: класічная кніга па маркетынгу прафесара Котлера была адным асобнікам у бібліятэцы імя Леніна.
Недзе ў 2000-м годзе я адкрыў сваю агенцыю і займаўся маркетынгам да 2020 года.
— Калі вы зацікавіліся стварэннем мастацкіх праектаў?
— Мушу адзначыць, што працу ў рэкламе і маркетынгу я таксама ніколі не лічыў нейкай нуднай справай выключна для заробку. Рэклама — гэта таксама творчасць, а маркетынг — гэта даследаванне грамадства ў першую чаргу.
Праўда ў тым, што фатаграфічнымі ці перафарматыўнымі праектамі не заробіш у Беларусі. Таму яны для мяне не былі сродкам заробку, але сродкам камунікацыі і ўплыву на грамадства, у якім я жыву. Праз творчыя праекты я фармаваў прыемнае для сябе асяроддзе.
Калі стварыўся праект «Будзьма беларусамі!», я пайшоў да арганізатараў пазнаёміцца. Мне вельмі спадабаўся іх заклік: атрымлівалася, недзе ёсць беларусы, і яны запрашаюць яднацца. Я прыйшоў з ідэяй праекта, і яны падтрымалі мяне адразу, хаця бачыліся мы ўпершыню.
Мы рабілі буктрэйлеры — рэкламныя ролікі для кніг. Увесь час ішлі дыскусіі вакол таго, як прасоўваць беларускую культуру, у тым ліку беларускую літаратуру, таму мы і вырашылі паспрабаваць трэйлеры да кніг.
Booktrailer “Смаленне вепрука” from Budzma Razam on Vimeo.
Да гэтага я быў куратарам выставачна-дыскусійнага праекта «Піянерская вытрымка». Мы «адкапалі» скульптуры піянераў — хлопчыка і дзяўчынкі. Прывезлі іх у «Галерэю Ў» і абвесцілі фатаграфічны конкурс. Разам з гэтым ладзілі дыскусійныя пляцоўкі, дзе навукоўцы з розных галін абмяркоўвалі гэты савецкі досвед.
Пазней быў праект «Інклюзія большасці». Тады мы дамовіліся з некалькімі кавярнямі на Кастрычніцкай вуліцы і памянялі ў іх месцамі большасць і меншасць. Напрыклад, у кавярню заходзіла пара і разумела, што ва ўсёй кавярні толькі людзі з парушэннямі слыху, ці з парушэннямі зроку, ці толькі людзі сталага ўзросту. Іх рэакцыю здымалі скрытыя камеры. Нам цікава было даследаваць, што адбываецца з людзьмі, калі раптам яны з большасці ператвараюцца ў меншасць.
— Як маркетолаг і чалавек, які працяглы час займаўся культурніцкімі праектамі, ці можаце вы адказаць, як змяняўся попыт на беларускую культуру ў беларускай аўдыторыі?
— Былі розныя хвалі пад’ёму і згасання гэтага попыту. Галоўная і самая відавочная хваля — пачатак вайны ва Украіне. Тады цікавасць людзей супала з воляй улады. Тады ва ўладзе былі людзі, якія разумелі, што гэтым можна скарыстацца і даць грамадству ілюзію, што вось ужо хутка «ўсё будзе», толькі павольна, не ляціце. Была хваля з вышыванкамі — 2016/17 год. Яна дала штуршок да больш масавага запыту.
Зараз гэты попыт таксама ёсць. Можа быць не літаральна сёння, але яшчэ год таму, сярод беларусаў, якія з’ехалі, узнікала гэтае пытанне ідэнтычнасці. Хто ты сярод шматлікіх этнасаў? Гэта матывавала звяртацца да ўласнай культуры.
— Зараз вы жывяце і працуеце ў Любліне. Чым вы займаецеся ў эміграцыі?
— У Любліне я апынуўся даволі выпадкова. Калі я з’яджаў з Беларусі, знайшлася польская культурніцкая арганізацыя, якая мяне сустрэла і падтрымала ў першы час. Тая арганізацыя знаходзілася менавіта з Любліне.
Калі я з’ехаў, то ўсвядоміў, што шмат чаго згубіў, і шмат чаго трэба будаваць нанова. Тады я быў у даволі цяжкім фізічным і псіхалагічным стане. Памятаю, як падаў дакументы на міжнародную ахову, аддаў пашпарт, а замест яго атрымаў нейкую паперку. Вярнуўся ў свой гатэль, а гэта было падчас ковіду: у гатэлі былі толькі ахова і я. Ды яшчэ сам гатэль быў у будынку былога жаночага манастыра, які перарабілі ў цэнтр культуры.
Я апынуўся ў гэтым вялізным трохпавярховым будынку ў самоце з гэтай паперкай у руках. Адчуваў сябе як быццам сам-насам з ідэнтычнасцю ў памежных водах. Зразумела, пройдзе час, і я атрымаю сапраўдныя дакументы, і мой стан зменіцца. Але пакуль гэты час не прыйшоў, ты быццам не маеш аніякіх пацверджанняў таго, хто ты. У цябе быццам бы няма аніякага больш пацверджання прыналежнасці да Беларусі акрамя ўласнага разумення.
За тыя тры дзіўныя месяцы ў гатэлі я прыняў для сябе рашэнне, што старое жыццё скончылася, і трэба будаваць жыццё новае. Калі так, то я буду цалкам адкрыты для ўсяго новага, для ўсіх зменаў. І тут вось дзіва: у Беларусі я ніколі не зарабляў фатаграфіяй, бо для мяне гэта было проста хобі, а ў Польшчы раптам атрымаў фатаграфічную працу. Дзякуючы таму, што падчас пратэстаў я фатаграфаваў на стужку ўсе акцыі і маршы, то меў магчымасць зрабіць выставы.
Я заўважыў, што калі ты адкрыты для ўсяго новага, то і атрымліваеш запрашэнні значна больш і часцей. Магчыма, на тваім твары гэта бачна, магчыма, ты проста раней не заўважаў, што нейкія прапановы былі. Доктар навук універсітэта Марыі Складоўскай Кюры тэатразнаўца Ірына Лапа прапанавала мне стаць акцёрам, і я пагадзіўся. Да таго я меў толькі досвед удзелу ў аматарскіх пастаноўках, а тут сапраўдны тэатр. Мы ставілі спектакль «Выгнаньцы» па Славаміру Мрожаку.
Была цікавая рэакцыя польскіх гледачоў: яны ўбачылі свайго класічнага Мрожака і сябе ў нейкай іншай ролі. Яны пачулі мае тэксты, якія высмейваюць і крытыкуюць нейкія іхныя парадкі. Мне падабалася рабіць менавіта такую рэфлексію, бо трэба размаўляць з гледачамі не толькі з пункту гледжання сваёй трагедыі і жалобы.
Далей я пазнаёміўся з таленавітым польскім рэжысёрам Паўлам Пасіні, я напісаў тэксты на падставе гісторый, якія чуў і бачыў у 2020 годзе на пратэстах. Ён сустрэўся са мной, я яму распавёў шмат сваіх гісторый і таксама напісаў тэксты. Мы зрабілі спектакль «Найпрыгажэйшы Усход… Фатаграфічная памяць». Мы паказвалі спектакль на Мальце і шукалі спробу пазнаёміць з нашым кантэкстам людзей, якія зусім нічога пра нас не ведаюць. Тут нават у Польшчы даводзіцца тлумачыць людзям, бо яны дакладна не ведаюць, што адбываецца ў іх суседзяў. Што ўжо казаць пра Мальту?
Мы з Паўлам думалі, як адаптаваць спектакль, каб зрабіць яго зразумелым на Мальце. У Бахарэвіча мы знайшлі слушную метафару, што Беларусь — гэта востраў. То-бок суша, абнесеная з усіх бакоў стратэгічным лесам, які пачынаецца тут і нідзе-нідзе не сканчаецца. І гэта сапраўды так. Праз гэтую метафару мы аб’ядналі кантэксты Беларусі і Мальты.
— Па вашых адчуваннях, у якой сітуацыі аказаліся беларускія творцы, калі патрапілі ў эміграцыю?
— У Польшчы ёсць шмат магчымасцяў, якія адчыняюць шмат дзвярэй. Мне падаецца, за 2021 і 2022 год я выканаў свой абавязак: усё, што я мог патлумачыць і распавесці пра Беларусь, я патлумачыў і распавёў.
Калі я быў у Беларусі і глядзеў адтуль на творцаў, якія ў эміграцыі, то дзівіўся, чаму яны так прычапіліся да беларускай тэматыкі. Чаму не выходзяць за яе межы? Калі я сам аказаўся ў эміграцыі, то зразумеў, чаму. Па-першае, ёсць унутраная адказнасць даносіць галасы людзей, якія зараз за кратамі. Па-другое, менавіта на беларускую тэму накіраваны праграмы дапамогі. Калі б і хацеў бы вырвацца з гэтага асяроддзя, то як толькі пачытаеш навіны — зноў цягне нешта рабіць для Беларусі.
Аднак, праз два гады, я ўжо хачу адысці ад тэмы Беларусі. Ужо і самі беларусы не могуць бясконца глядзець на рэфлексію нашых траўм. Да таго ж і стаўленне да Беларусі змянілася, адпаведна знізілася і фінансаванне.
Трэба неяк вырвацца з гэтага гета і ісці далей. Я для сябе вырашыў знайсці кампраміс, каб усё адно звяртаць увагу на Беларусь, але размаўляць ужо з міжнароднай аўдыторыяй. Нам, беларусам, неабходна выходзіць на міжнародны ўзровень для нашага ж развіцця, бо да таго ўвесь час жылі на той выспе і не інтэграваліся ў еўрапейскія працэсы.
— Як бы вы цяпер ацанілі стан беларускай культуры?
— Зараз вельмі дзіўны час, калі немагчыма быць па-за зменамі, даводзіцца змяняцца разам з сітуацыяй навокал. На мой вялікі жаль, нам, беларусам, такі прымус да зменаў патрэбны.
Зразумела, калі табе няма дзе жыць і што есці, ні пра якую творчасць не можа быць і гаворкі. А гэта даволі частая сітуацыя для беларускіх творцаў зараз: яны праходзяць вельмі складаны шлях. Але тыя, хто дадуць рады той шлях прайсці, шмат чаго набудуць. Даводзіцца вельмі хутка шмат чаму вучыцца, каб угрызацца ў той еўрапейскі кантэкст і шукаць калабарацыі.
Нашым творцам вельмі не хапае сувязяў, структурнага менеджменту, навыкаў у пошуках фінансавання. Няма на што наракаць: выспа. Ёсць безумоўна некаторая колькасць менеджараў культуры, але адкуль ім масава ўзяцца.
Нядаўна я прысутнічаў на пітчынгу тэатральных праектаў. Было 10–15 калектываў, і такая была асалода слухаць іхныя праекты. Таму вялікі патэнцыял, канечне, ёсць. Але тэатру патрэбна структура, а ў тых тэатральных калектываў звычайна няма менеджараў: яны творцы, яны ў нармальнай сітуацыі і не мусяць займацца арганізацыйнымі справамі. Але зараз яны прымушаныя гэта рабіць.
Вядома, агульны эмацыйны стан таксама ўплывае. Людзі ў дэпрэсіўным стане не могуць хутка сабрацца і пабудаваць тэатр з нуля. Шмат хто сыходзіць з прафесіі, бо зарабляць культурай вельмі складана, асабліва калі ёсць дзеці.
Я б не сказаў ні што беларуская культура зараз у росквіце, ні што яна зараз у заняпадзе. Быў вялікі запыт, потым ён пачаў спадаць. Складана абагуліць і вызначыць нейкі адзіны стан.
— Што вы можаце сказаць пра стан культуры ўнутры Беларусі зараз?
— Я магу толькі казаць, як мне падаецца, бо я не жыву ў Беларусі. Мне падаецца, што гэты стан унутранай эміграцыі, калі ты жывеш у краіне, але быццам бы па-за яе межамі, — гэта наш агульны нацыянальны вопыт.
Я не з тых, хто толькі ў 2020-м расплюшчыў вочы: я ад пачатку разумеў, што гэта за людзі ва ўладзе, таму я таксама гадамі знаходзіўся ва ўмоўным творчым падполлі. Зноў вяртаемся да метафары выспы ўнутры вострава.
Нават зараз людзі ўсё адно нешта робяць. Гэта бясконца складана, усе вельмі баяцца, але робяць. Каб зразумець гэтую сітуацыю, трэба жыць у Беларусі. Замежнік ніколі гэтага не ўсвядоміць. Аднак мы ведаем з гісторыі, што нават у гета і ў канцлагерах людзі імкнуцца да мастацтва, бо гэта пункт выйсця і рэфлексія. Так і людзі ў Беларусі зараз працягваюць нешта ствараць.
Адсюль тая мастацкая дзейнасць можа выглядаць дзіўна, але мы дакладна не маем права яе ацэньваць. Ацэньваць могуць толькі тыя, хто ўнутры.
Не трэба забывацца, што ёсць людзі, якія ўсе разумеюць, але вымушаныя супрацоўнічаць з рэжымам у той ці іншай ступені. Ёсць і людзі, для якіх гэтыя быццам бы палітычныя тэмы ўвогуле не існуюць. Яны працягваюць працаваць, як працавалі ўсе 30 год пры гэтай уладзе, і лічаць гэта нават сваёй мудрасцю, што ўмеюць не кранацца нейкіх забароненых тэмаў.
— Які ваш прагноз для культуры ў будучай Беларусі з улікам таго, што столькі творцаў з’ехала?
— Давайце паглядзім, напрыклад, на Літву ці Польшчу. Вялікая колькасць людзей зʼехала з краіны без усякай дыктатуры. Сярод іх ёсць і працаўнікі культуры.
Ёсць у свеце такія «цэнтры цывілізацыі», якія прыцягваюць людзей, але на іх месца прыходзяць іншыя. Аднак, калі ў цябе ёсць нейкая ідэнтычнасць, ты яе не згубіш. Ва ўсім свеце ёсць дыяспары. Гэтыя людзі, якія зʼехалі, замацуюцца. Яны ўжо тут занава пабудавалі жыццё.
Некаторыя з іх вернуцца, але шмат хто застанецца. Гэта насамрэч не трагедыя. Так, для невялікай нацыі было лепей, каб мазгі не зʼяджалі. Але калі «Новая Беларусь» пабудуе з імі сувязі, і тыя, хто застануцца, стануць нашымі амбасадарамі, то што тут дрэннага? Пытанне толькі, ці дамо мы рады ў гэтай «Новай Беларусі» скарыстацца тымі сувязямі?
Нам сапраўды патрэбны гэты вопыт жыцця за мяжой, каб урэшце пайшлі тыя інтэграцыйныя працэсы.
