Сёння паштоўка — прыемны сувенір з серыі «дадатак да…». Раней — самадастатковы артэфакт. Замест сацыяльных сетак і тэлефонаў у 1940-х — 1960-х была звычайная пошта. А выбар, падпісванне, высылка, чаканне ды атрыманне ліста ці карткі — цэлы рытуал!..
Тэмай святочных паштовак беларускай дыяспары на Захадзе ніхто ніколі грунтоўна не займаўся. Нават пра філатэлію БНР у выгнанні напісана больш. Пра калядныя паштоўкі ёсць публікацыя Наталлі Гардзіенкі больш як 10-гадовай даўніны ды… усё. А дарэмна.
Паштоўкі — лаканічны, але максімальна выразны дакумент эпохі. А яшчэ цікавы пласт культуры, які дазваляе зразумець, пра што думалі, марылі ды чым натхняліся нашы эмігранты больш за 60-70 гадоў таму ў Заходняй Германіі, Вялікабрытаніі, Аўстраліі ды Штатах.
Паспрабуем не толькі паказаць, але і «расчытаць» некаторыя з іх.
У межах святочнай інфармацыйнай кампаніі «Гонар упрыгожвае» распавядаем пра ўнікальныя беларускія традыцыі святкавання Калядаў і Новага года ды «расчытваем» беларускія паштоўкі.
Першая генерацыя дыяспарных калядных паштовак была выдадзеная ў лагеры для перамешчаных асобаў (DP) у Ватэнштаце, Заходняя Германія, напрыканцы 1940-х. Туды траплялі беларусы, якія не хацелі вяртання ў СССР. Цяжка паверыць, але нават ва ўмовах абмежаванай свабоды, адсутнасці грошай і працы беларускія скаўты знайшлі магчымасці для друку!
Два найбольш вядомыя сюжэты — гэта калядоўшчыкі з зоркай ды ваяры ля вогнішча ў зімовым лесе. Паштоўка з ваярамі найхутчэй — адсыл да паваеннай антысавецкай партызанкі ў Беларусі. Да пачатку 1950-х эмігранты верылі, што трывае не толькі барацьба на Радзіме, але зусім хутка — новая вайна ды вяртанне дадому са зброяй…
Падобны матыў — паштоўка, выдадзеная ў Брысбене (Аўстралія) на пачатку 1950-х. Яе выдалі таксама скаўты, мілітарны сюжэт — заканамерны. Тут ваяр стаіць на адным калене, а ў небе — калядная зорка, надзея. Адзнакі ваяра (пятліцы з падвойным крыжам, шчыток на рукаве, шалом нямецкага ўзору) кажуць пра тое, што маляваў ці кансультаваў нехта з ветэранаў БКА ці іншай вайсковай фармацыі. Наіўная стылістыка нагадвае «акопную графіку» часоў Першай ці Другой сусветнай.
У 1950-х вайсковая эстэтыка адышла ўбок і саступіла месца больш традыцыйнай для Калядаў — лампавай і крыху настальгічнай. Учорашнія камбатанты ці скаўты знаходзілі сталую працу, абжываліся, заводзілі дзяцей. Адсюль — зімовыя пастаралі з ноткамі суму па Радзіме ў выглядзе вершаў Купалы, Бядулі, Буйло ці Сяднёва. Гэтыя паштоўкі ў Мюнхене друкавала выдавецтва «Бацькаўшчына», найперш вядомае кніжнымі выпускамі.
У настальгічную тэму кладзецца паштоўка з выявай зімовай Вільні: катэдра і званіца пад снегам. Цікава, што віленская тэма яшчэ доўга не адпускала беларусаў на чужыне: шмат для каго гэта быў родны горад. Настальгічныя паштоўкі з выявамі Горадні ды іншых мясцовасцяў вядомыя, але гэта іншая гісторыя.
Паводле Наталлі Гардзіенкі, у 1950-х галоўным цэнтрам выдання калядных паштовак сталі ЗША. Гэтым найбольш займалася Згуртаванне беларускай моладзі ў Кліўлендзе. Пасля лагераў DP вялікая колькасць эмігрантаў з’ехала з Заходняй Германіі за акіян, што дало новы штуршок культурным праектам. Тут бачым культурны сімбіёз: цалкам «амерыканскія» сюжэты, але аздобленыя беларускімі надпісамі.
З іншага боку — паштоўка з Дзедам Марозам ды ялінкай, на версе якой — чырвоная зорка. На першы погляд яна можа падацца «савецкай», але ў падобнай эстэтыцы ў часы нямецкага панавання 1941–1944 гг. у Беларусі выходзілі выданні для школьнікаў на калядную тэму. Свой, беларускі канон яшчэ не быў распрацаваны. З адметнага тут хіба рамка з нацыянальным арнаментам.
Свой стыль, у якім пераплятаюцца гісторыя і царкоўная традыцыя, паўстаў на паштоўках брытанскіх беларусаў. Найбольш вядомая — выдадзеная на цвёрдым кардоне з выявай Жыровіцкай Божай Маці (адзіная з пералічаных, якую аўтару артыкула пашчасціла патрымаць у руках).
Яшчэ адна — са скарынаўскай гравюрай: у Лондане захоўвалася багата старадрукаў, у тым ліку Біблія Скарыны, таму першакрыніцы былі пад рукой. Цяжка паверыць, але стваральнікі «Скарынаўкі» ў няпросты паваенны час, доўга не чакаючы, заняліся росшукам тых самых старадрукаў і рэліквіяў па еўрапейскіх букіністах ды сярод суайчыннікаў-эмігрантаў. Але гэта ўжо асобная гісторыя.
Яшчэ адна паштоўка была дасланая грэка-каталіцкаму святару Чэславу Сіповічу ад нейкага Язэпа з Нотынгема. Картка з зімовым сюжэтам, а ўсярэдзіне — мапа Беларусі ды купалаўскія радкі лацінкай. Гэтая ж мапа выкарыстоўвалася ў англамоўных брашурах пра Беларусь, каб тлумачыць замежнікам, што ж гэта за краіна. Можна меркаваць, што паштоўка мела падвойнае прызначэнне: і для брытанцаў, і для беларусаў. На мапе выяўлена «ідэальная» Беларусь з мяжой далёка за Смаленскам, а назва Расіі прадубляваная як «Масковія».
Да ліку «настальгічных» можна аднесці паштоўку з Канады з зімовым лесам і допісам «Краса роднай зямлі». Усярэдзіне — віншаванні, тэкст і ноты песні «Там, за рэчкаю» ды месца для асабістага подпісу. Фактычна, гэта ўжо складзены канон беларускай каляднай паваеннай паштоўкі на Захадзе: пажаданні + верш + арнамент + беларускі краявід.
Нават у ідэальнай сітуацыі мы не змаглі б сабраць усе паштоўкі на тэму, бо вялікая доля выдавалася… прыватна. Не арганізацыямі, але прыватнымі асобамі, лакальнымі суполкамі ці парафіямі. Прыклад — віншаванне ад сямейнай пары Зоі ды Антося Маркевічаў. Гэта паштоўка-калаж, у якой скарыстаныя сюжэты іншых паштовак як устаўкі. Індывідуальныя віншаванні ды калажы — класіка Заходняга Свету. Але тыражы, ясна, малыя: для сваіх.
Вяршыня эстэтычнага майстэрства дыяспарнай каляднай паштоўкі — сюжэты аўтарства Івонкі Сурвіллы ды яе бацькі Уладзіміра Шыманца. Гэта густоўная графіка з зімовымі беларускімі краявідамі ды помнікамі архітэктуры (царква ў Сынкавічах, Барыса-Глебская царква ў Горадні). Або — малюнак з дзяўчынкай, якая выглядае зорку ў калядным небе.
Паштоўкі, пададзеныя вышэй, паходзяць са збораў БІНіМа ў ЗША ды Скарынаўскай бібліятэкі ў Лондане. Колькі падобных асобнікаў расцярушана дагэтуль па прыватных архівах ці калекцыях — невядома. Колькі з іх наогул не захавалася?.. Вялікае пытанне.
На добры розум даўно варта выдаць альбом ці каталог, прынамсі, вядомых асобнікаў — не толькі калядных. Тым больш цяпер, калі дзясяткі тысяч беларусаў паўтараюць шлях сваіх папярэднікаў — хвалі эміграцыі 1944 года.
Алесь Кіркевіч, budzma.org,
выявы паштовак паводле публікацыі Наталлі Гардзіенкі
