Святлана Дземідовіч пераехала ў Польшчу, калі гэта яшчэ не было мэйнстрымам. На маляўнічы хутар на ўскрайку Тухольскіх бароў ёй прапанаваў пераехаць мастак Лукаш Левандоўскі. Там яны цяпер жывуць, працуюць і выхоўваюць траіх дзяцей. Пазнаёміліся, дарэчы, у Віцебску. Ён рабіў у музеі выставу, яна была яе куратарам. Лёс! А іронія яго ў тым, што менавіта тут, у польскай эміграцыі, Святлана адбылася як мастачка беларуская.
У 2023 годзе разам з паэткай Настай Кудасавай яна зрабіла немагчыма кранальную кнігу «Побач». Для Святланы гэта быў не проста дэбют у кніжнай графіцы — гэта была яе зорная гадзіна, якая, па ўсім, прыгожа працягваецца. Пасля «Побач» мастачка супрацоўнічала з Андрэем Хадановічам, зрабіла ілюстрацыі да вершаў Дзмітрыя Строцава і нават «намалявала» кнігу нямецкага паэта Рона Вінклера. А зусім нядаўна яе сольная графічная серыя ўзяла месца на ілюстратарскім конкурсе ў Вялікабрытаніі.
«Мастацтва — гэта спосаб глядзець на свет»
— Як піша ў сваім рамане «Сабакі Эўропы» Альгерд Бахарэвіч, гісторыя ніколі не пачынаецца з таго дня, калі ты з’яўляешся на свет. Калі ў такім разе распачалася вашая мастацкая гісторыя, ваш творчы шлях?
— Пакуль я жыла ў Беларусі, я вельмі актыўна шукала і стварала сваё генеалагічнае дрэва. На жаль, зараз я не магу працягнуць гэтую працу, але дзякуючы таму, што ў свой час я шмат кантактавала з людзьмі, зусім нядаўна да мяне напісала жанчына з Полацка. Яна распавяла пра брата майго прапрадзеда. Раней я ведала толькі тое, што ён быў мастаком. Але аказалася, што гэты чалавек скончыў акадэмію мастацтваў у Пецярбургу, пасля вярнуўся ў Полацк, стварыў у горадзе музей, быў там першым экскурсаводам, але хутка стаў невыгодны ўладам і быў сасланы. На гэтым сляды абрываюцца. Я думаю, што ў мяне гэта ўсё адтуль, ад яго. Нітачкі цягнуцца цяпер да мяне.
— Сваё першае свядомае ўражанне ад сустрэчы з мастацтвам памятаеце?
— Менавіта дзякуючы гэтай гісторыі я і стала мастачкай. Мне было гадоў 10-11, калі мы з класам пайшлі на экскурсію ў мастацкую школу. Нас там сустрэў цудоўны жывапісец Віктар Крук. Ён распавядаў, паказваў нам свае работы. Спачатку рэалістычны жывапіс, потым абстракцыю. І тут я, дзіцё, на ўсё залю крычу: «О, мазня!». Мы мала сутыкаліся ў школьным узросце з сапраўдным мастацтвам. І тады спадар Віктар пачаў чытаць лекцыю. Ён так цікава распавядаў, што я падумала: а чаму б мне не прыйсці сюды яшчэ раз? Так распачалася мая прыгода з мастацкай школай.
— А як ён вас пераканаў, што абстракцыя — гэта не мазня?
— Пачаў увогуле ад жыцця, што мастацтва — гэта спосаб глядзець на свет. Гэта іншае бачанне — каб заўважаць, іначай адчуваць. І я раптам зразумела, што ён расказвае пра мяне. Так я скончыла мастацкую школу, потым паступіла на мастацка-графічны факультэт Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэта. Пачынала як мастак, зараз працую як ілюстратар. Яшчэ займаюся афортам, а гэта ўжо графіка. Цяжка вызначыцца, што дамінуе. Усё залежыць ад этапу ў жыцці.
— Як вам падаецца, што распавядаюць пра вас створаныя вамі сюжэты? Ёсць жа рэчы, якія не схаваеш нават за самай фантазійнай выдумкай.
— Я заўсёды хацела падавацца вельмі моцнай, чалавекам чыну, які цвёрда стаіць на зямлі, але калі глядзіш на мае працы, відаць паветра, палёт. Бачная не моц, а ўражлівасць. Ведаеце, палякі кажуць: сzym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci. Усё з дзяцінства, з родных краявідаў. Па маіх працах бачна, што я расла недзе блізка прыроды, таму ў маім сусвеце вельмі шмат звяроў, я вельмі рэдка малюю горад. Варта пісаць пра тое, што грае на душы.
— І гэта, верагодна, адзіны правільны мастацкі шлях, які прыводзіць да галоўнага — пазнавальнасці. З якіх пошукаў і думак яна нараджалася ў вашым выпадку?
— Чалавек усё жыццё шукае і пакутуе. За кожным разам гэта цярпенне, пытанні — ці добра, ці ў той бок я іду, ці не зашмат я прапаную новага. Але калі мастак шчыры з сабою і шмат працуе, то ён дойдзе да сябе. Бо што такое стыль? Гэта менавіта я і толькі я, калі толькі я так магу сказаць.
— Святлана, а ці так напраўду мастак мае выбар у жыцці? Часамі падаецца, што гэта не ён абірае сваю дарогу, а дарога абірае яго.
— Я спрабавала кінуць маляваць — мяне хапіла на паўгода. Калі ў цябе генетычная патрэба, то ты ад яе ніколі не ўцячэш. Мне думалася, што час заняцца сям’ёй, дзецьмі. І калі нарадзілася першая дачка, я раптам зразумела, што мне ніхто не перашкаджае маляваць. І менавіта тады прадалася мая першая графічная праца. Я гэта прыняла як нейкі знак і стала працягваць.
«У вершах Кудасавай я чула шчырую споведзь чалавека перад Богам»
— Увесь мінулы год вы былі побач з Настай Кудасавай. Вашая праца над кнігай скончылася сяброўствам?
— Канечне. Каб нам разам не было так добра, то ўсіх гэтых супольных выездаў і прэзентацый было б значна менш. Я думаю, што здарылася рэдкая рэч. Бо не заўсёды ж супрацоўніцтва заканчваецца сяброўствам. З іншага боку, можа, так яно і павінна быць, бо калі чыесьці вершы табе трапляюць у самае сэрца…
— Якія радкі ў ім застануцца назаўсёды?
— Першае, што я аднесла да Насты — вершы «Я шляхцянка крывей журавінавых» і «32 — дагэтуль голая». Для мяне гэта самыя знакавыя работы. У іх я чула шчырую споведзь чалавека перад Богам, бачыла асобу, якая стаіць за гэтымі словамі.
— Для Насты гэтая кніжка стала падсумаваннем за апошнія 5-6 гадоў, а для вас?
— А для мяне гэта дэбют. Як першае каханне, у якім стараешся максімальна выціснуць з сябе ўсё. Пры тым вельмі ўдалы дэбют, які акрыляе, пасля якога хочацца рабіць штосьці далей.
— З Хадановічам, атрымліваецца, была лёгкая інтрыжка? Жартую, вядома.
— Для яго кнігі «Не беразе Волі» я малявала адну ілюстрацыю — інтра, на ўваходзе. Гэта было інакш, таму што я спрабавала зрабіць эсэнцыю пачуцця ад вершаў. А з Настай мы проста вельмі доўга ішлі поруч, і гэта ўжо іншы спосаб супрацоўніцтва.
— Як намаляваць тое няўлоўнае і невымоўнае, знайсці візуальныя вобразы нявыказанага і непачутага, чым часта і ёсць паэзія?
— Я стараюся маляваць адчуванне, рух, паветра. Рабіць так, каб чалавек расчытваў мае пачуцці, а разам з тым у яго б нараджалася штосьці сваё. Усё даслоўна расказаць — гэта не так цікава.
Можа, варта пакінуць знак пытання? Нейкім чынам падштурхнуць на супрацоўніцтва, дыялог, разважанні. Пазней вельмі цікава пачуць ад людзей, што яны адчуваюць, гледзячы на мае работы.
— А замежная літаратура? Як, скажам, вы стваралі ілюстрацыі да кнігі Рона Вінклера «На шляху да дэфармацыі»?
— Вельмі цяжка, таму што ўсё было па-нямецку. На шчасце, у анталогіях знайшліся добрыя пераклады. Я вельмі шмат працавала, каб зразумець і адчуць настрой гэтай паэзіі. Я думаю, што нават па ілюстрацыях бачна, што праца ішла няпроста. Плюс гэта афорты, выцінанне ў медзяной пласцінцы. Супраціў гэтай медзі перайшоў і ў сам вобраз, у ілюстрацыю. Думаю, што гэта добра звязалася, таму што я ўспрымала вершы Вінклера як паэзію няпростую, цяжкую.
«Я мару пра тое, каб з’явілася штосьці маё, штосьці вельмі блізкае»
— Не так даўно вашая «сольная» графічная серыя была адзначаная на ілюстратарскім конкурсе ў Вялікабрытаніі. У яе таксама, дарэчы, вельмі паэтычная назва — «Паштоўкі мінулых часоў».
— Калі я намалявала «Побач», у мяне была эйфарыя ад таго, што зараз я магу рабіць, што хачу. Бо як ілюстратар ты ўсё ж у нейкім сэнсе залежны ад тэксу, ад аўтара. Мне вельмі хацелася намаляваць штосьці сваё, сваю тугу па Беларусі. На той момант я ўжо чатыры гады там не была, і сентыментальныя рэчы наплылі. Так нарадзілася гэтая чорна-белая серыя.
— Ведаю, што свой першы міжнародны поспех вы ўспрынялі як выпадковасць. Але чаму? Адкуль такая няўпэўненасць?
— Напэўна, сіндром самазванца. Я на кніжнага графіка не вучылася, вучылася на мастака. Першы мой досвед быў няўдалым. Мне замовілі ілюстрацыі, а я ўзяла і зрабіла ўсю серыю — без папярэдняй дамовы. Гэта я ўжо цяпер ведаю, што без кантракту нічога не робіцца. Пасярэдніку ўсё вельмі падабалася, але аўтар мае работы адкінуў.
— Затое потым вы зрабілі з іх графічную серыю, якая трапіла ў фінал самага прэстыжнага ў свеце ілюстратарскага конкурсу ў Балонні. Неверагодна!
— Так, гэта была мая першая серыя ілюстратарскіх работ і мой першы конкурс, пасля якога я падумала, што, можа, і сапраўды варта працягваць. Бачыце, чалавек усё ж залежны ад меркавання другіх. Мне было важна пачуць падтрымку прафесіяналаў, іх ацэнку, таму гэта вельмі дапамагло.
— Ёсць літаратурны сюжэт, які б вы марылі праілюстраваць?
— Я больш мару пра тое, каб з’явілася штосьці маё, штосьці вельмі блізкае. Да «Побач» у мяне страшна не клеілася, усё было не тое, не складвалася. І калі напісала Наста, я падумала, што гэта і ёсць мара. Гэта не было кампрамісам, як у многіх мастакоў, якія не заўсёды потым любяць сваю першую кніжку. Я адразу адчула, што гэта — маё.
— Ці магчыма жыць з кніжнай графікі?
— Справа ў тым, што я зусім не камерцыйны мастак і не камерцыйны ілюстратар. Я вельмі павольна малюю. Мая тэхніка класічная, усё па-старому — туш, пэндзлік. І калі праца не атрымалася, то я раблю другі варыянт. Ізноў не атрымалася? Трэці варыянт. І так да бясконцасці.
— Так, сённяшні свет вельмі настаўлены на хуткасць.
— А я жыву ў лесе і не бачу гэтага руху. Мне не трэба нікуды бегчы. Затое я бачу, як паволі растуць дрэвы, і разам з імі запавольваюся сама.
— Дзяцей таксама не спяшаецеся выпускаць у гэты шалёны свет?
— Яны ў нас на хатняй адукацыі. Мы тут усе разам. У 2029 годзе нашай хаце будзе сто гадоў. Гэта дом прадзеда майго мужа, у нас вельмі сентыментальны да яго стасунак, таму мы хацелі максімальна выкарыстаць і захаваць усё, што тут было.
«Я не адчувала, што з пераездам абрываю карані»
— Святлана, ці доўга вы разважалі над прапановай мужа пераехаць у Польшчу?
— Мне дапамагло тое, што Лукаш добра ведаў беларускую мову, быў вельмі зжыты з беларускімі мастакамі, у нас было шмат супольных тэмаў. Я не адчувала, што абрываю карані. Пазней мой муж жартаваў, што ён не можа мяне завезці ў Беларусь, але можа прывезці Беларусь да мяне, і зарганізаваў аж тры беларуска-польскія плэнеры, дзе я пазнаёмілася з найлепшымі беларускімі мастакамі і пасябравала з імі. Такі вось парадокс.
— Якія ў вас творчыя адносіны з мужам?
— У той самай кнізе «Побач» Лукаш быў першым чалавекам, які бачыў эскізы і часамі крычаў, што хопіць, пакінь, гэта ўжо добра. Альбо наадварот — дадай тону, не чытаецца. Ён мне вельмі дапамагае, хаця ў творчасці мы вельмі розныя. Лукаш працуе ў тэхніцы друкаванай графікі. Гэта лінагравюры, афорты, якія вымагаюць класічнага падыходу і класічнай адукацыі, канкрэтных ведаў. Калі займаешся аквафортай, мексацінтай, трэба загадзя ведаць, што ты зробіш, як гэта будзе выглядаць, на колькі хвілін закінуць пласцінку ў квас, каб атрымаць адпаведны тон і адпаведную лінію. Гэта як матэматыка. Усё вельмі канкрэтна і ўсё трэба планаваць наперад — ведаць, што выразаць найперш, надрукаваць спачатку адзін колер, пазней другі, трэці. Муж можа зрабіць нават да 15 колераў у лінагравюры. Гэта вымагае агромнай цярплівасці і праектнага падыходу.
У мяне ж усё базуецца на пачуцці. Я пачынаю ад руху паветра, адчування, мае вобразы максімальна неканкрэтныя, я пакідаю ў іх шмат пытанняў. А калі раптам з’яўляюцца новыя ідэі, я магу адкласці работу і пачаць новае. Няма праектнага падыходу, але гэта, канечне, не тычыцца працы з кнігамі.
— Сваім дзеткам вы б жадалі мастацкага лёсу?
— Мы не ціснем. Яны малююць проста таму, што для дзяцей гэта натуральна. Але скажу так, што кожны год мы купляем новую шафу для сегрэгацыі прац, і гэта цудоўна. Я думаю, што нават калі яны пойдуць іншым шляхам, ім вельмі дапаможа ў жыцці ўменне бачыць і перажываць.
— Дзеці — сапраўды геніяльныя мастакі?
— Я нават ім зайздрошчу. Для нас з мужам іх малюнкі — гэта агромнае натхненне. Іх шчырасць — гэта як шчырасць перад Богам. Штосьці падобнае я бачыла толькі ў мастакоў-самавукаў.
— Як выхоўваць мастацкі густ у маленькага чалавека? З чаго пачынаць?
— На сваіх дзецях я пабачыла, якія розныя і невідавочныя рэчы яны могуць любіць і ўспрымаць. Тая ж польская ілюстрацыя. Яна вельмі інтэлектуальная, і часамі здаецца, што ілюстратары робяць яе для ілюстратараў, бо такі ўзровень могуць ацаніць толькі тыя, хто ў гэтым варыцца. Але мая старэйшая дачка, калі ёй было ўсяго тры гады, прасіла адкрыць кніжку на малюнках Вольгі Сямашка. У яе крыху змрочныя, нерэалістычныя, але пры гэтым магічныя работы, але дзіцё хацела спаць толькі з гэтай ілюстрацыяй. Мы адкрывалі кніжку і клалі яе на ноч на падушку.
Так што дзеці — вельмі непрадказальны народ, таму трэба ім паказваць як мага больш і ад самага ранняга ўзросту, калі яны пачынаюць бачыць і адрозніваць колеры і ўспрымаюць форму.
«Перадусім павінна быць патрэба нешта сказаць свету»
— Святлана, што зараз на вашым працоўным стале?
— Я падумала, што пасля дэбюту з Настай было б добра зрабіць штосьці сваё, каб пачуць, наколькі я ва ўласным праекце магу быць свабодная. Гэта мая прыватная гісторыя, вельмі асабістая, уласная рэмінісцэнцыя і позірк у мінулае. Яна будзе вельмі беларуская — пра вёску, дзе я вырасла, пра час дарастання і станаўлення як асобы. Пра самоту, якую кожны з нас адчувае ў момант сталення. Маладая польская рэжысёрка прапанавала мне зрабіць з гэтых работ анімацыю, таму я яшчэ не ведаю, гэта будзе кніга з малюнкамі або фільм.
— З якімі думкамі і настроем вы ўваходзіце ў майстэрню?
— Перадусім павінна быць патрэба нешта сказаць свету, і ты адчуваеш, што гэтае «нешта» можа кагосьці закрануць і расчуліць. Так яно нараджаецца і штурхае цябе да таго, каб працаваць.
— Натхненне часта дапамагае?
— Ведаеце, у нас на вучэльні казалі: калі прыйшло натхненне — ідзі паспі. Гэта такая рэч, якой можна не дачакацца. Ды і ў стане ўзрушання мала што можна зрабіць, таму што патрэбная стабільнасць. Гэта праца, і на яе трэба хадзіць штодзённа. Як музыкант, які не можа сабе дазволіць не практыкаваць.
«Таму што з кароткай адлегласці добра не відаць»
— Святлана, вы калі-небудзь думалі, з чаго нараджаецца пачуццё графічнасці? Чаму адным мастакам яно дадзена, а другім — не?
— Ой, прыгадаю смешную гісторыю. Калісьці мы паехалі з сяброўкай адпачываць на мора — з намётамі і эцюднікамі, у вельмі дзікае месца. І зрабілі сабе ў нейкі дзень пранне. Сяброўка развесіла рэчы па левым баку, я — па правым. Шчыра кажучы, гэта былі майткі. І вось я гляджу, што па бок сяброўкі ўсё каляровае, блакітнае, ружовае, жоўтае. А па маім баку — чорна-белае. Усё ж такі графік! (смяецца). Хаця я вельмі доўга малявала алеем, вучылася на жывапісным факультэце, але потым пайшла графічнай сцежкай.
— І цяпер гэта ваш хлеб. Дарэчы, вам важна ведаць, што адбываецца з вашымі прададзенымі работамі? Іх лёс вас хвалюе?
— Можа, лепей усяго і не ведаць. Калісьці я прадала сваю працу аднаму калекцыянеру. Ведаеце, часам на іконах бываюць металёвыя аздобы, сукенкі, і калі яны здымаюцца, застаецца толькі намаляваныя рукі і твар? Мяне калісьці вельмі захапіў гэты вобраз, і я зрабіла штосьці падобнае — Мадонну без сукенкі, без гэтай аздобы. А пасля я ўбачыла, што яе выставілі побач з аб’ектам, які прыпамінаў Ляльку Вуду. Мяне гэта аж перацяла. Але пазітыўных гісторый усё ж больш. Людзі дасылаюць здымкі, як у іх вісіць на сцяне твая работа. Ты радуешся, што ў яе прыгожая рама, што яна не ляжыць, не схаваная далёка.
— Ёсць у майстэрні тое, што не прадаецца?
— Магчыма, самыя першыя працы. Яны вельмі раннія, але досыць характэрныя. Гэта быў час, калі я ўжо акрэслілася з тэхнікай і пластычнай мовай. Гэтыя работы я стараюся затрымаць і нікому не аддаваць, бо з часам чалавек мяняецца ў сваіх працах, і я ведаю, што ніколі ўжо не намалюю так, як рабіла гэта тады. Працуючы над новым праектам, я стараюся глядзець на іх, каб успомніць, якой я была, і перанесці гэта на паперу.
— Каб новая гісторыя стала ўспамінам?
— Гэта як погляд зверху. Узнікае нейкае пачуццё лёгкасці, і рэчы з таго часу пачынаюць гучаць.
— Святлана, а што адчувае мастак, калі час адпускаць працу?
— Гэта цяжка, гэта вельмі тонкі момант. Мяжа, якую чалавек пераходзіць і часам усё псуе. Або недароблівае. Ёсць тое, што ляжыць і чакае, а я даю яму адпачыць. Таму што з кароткай адлегласці добра не відаць. Трэба набраць дыстанцыі, і тады многае становіцца зразумелым.
