Яна з’ехала з Беларусі ў 1944-м, калі мела ўсяго восем гадоў. Разам з бацькамі нейкі час жыла ў Даніі, потым сям’я перабралася ў Францыю. Пасля шлюбу пераехала ў Іспанію, якой у той час кіраваў дыктатар Франсіска Франка, а пазней лёс скіраваў яе ў Канаду. У сталым узросце Беларусь яна наведала ўсяго аднойчы, але ўвесь час яе жыццёвы шлях быў звязаны з Бацькаўшчынай. Ужо 27 гадоў Івонка Сурвілла — восьмая старшыня Рады Беларускай Народнай Рэспублікі. «Люстэрка» паразмаўляла з ёю пра адрозненні «старой» і «новай» хваляў беларускай эміграцыі, дыктатараў Франка і Лукашэнку, смерць дачкі і адносіны са Святланай Ціханоўскай і Зянонам Пазняком.
«У хаце гаварылі толькі па-беларуску»
— Вы нарадзіліся ў 1936 годзе ў Стоўбцах, разам з бацькамі з’ехалі з Беларусі ў 1944-м. Чаму яны наважыліся на гэты крок?
— Калі бальшавікі ў 1939 годзе першы раз прыйшлі ў Заходнюю Беларусь, дык арыштавалі майго бацьку і асудзілі на пяць гадоў ссылкі ў Сібір, але адправіць не паспелі. У турме ён сядзеў дзевяць месяцаў, і калі бальшавікі ўцякалі перад нямецкім фронтам, вязні выламалі мур турмы і разбегліся. Таму бацькі мае ведалі, што іх чакае пасля прыходу савецкага войска. З ініцыятывы мамы выбраліся ў бежанства з трыма малымі дзеткамі — мной, малодшым брацікам Лёнікам і васьмімесячнай сястрычкай Прадславай.
— Якія ўспаміны пра радзіму захаваліся ў вас з дзяцінства?
— Найлепшыя ўспаміны — з Засулля (вёска ў Стаўбцоўскім раёне. — Заўв. рэд.), дзе я бавіла шмат часу ў маіх дзеда і бабулі, пакуль сям’я не выехала ў Баранавічы, калі мне было шэсць. Выехалі, бо маму шукалі партызаны, каб расстраляць — яна вучыла дзяцей у беларускай школе.
У Баранавічах я хадзіла ў беларускую школу, навучылася пісаць лацінкай і кірыліцай, шмат малявала, і за гэта мяне хвалілі. Жыццё ў Баранавічах, аднак, было вельмі цяжкое, запомніліся страшныя бамбардаванні 1944-га, калі мы чулі свіст бомбаў і дрыжэлі ў акопчыку, выкапаным татам ля хаты.
— Потым вы жылі ў Даніі, а з 1948-га — у Францыі. У якім узросце да вас прыйшло разуменне, што вы — беларуска? Гэта быў натуральны працэс праз беларушчыну ў сям’і ці нешта сталася штуршком да з’яўлення нацыянальнай свядомасці?
— Я заўсёды ведала, што я беларуска. Ніколі і ў галаву не прыходзіла, што магу быць кімсьці іншым. У хаце гаварылі толькі па-беларуску.
У Даніі, у лагеры ўцекачоў, тата ўзяўся вучыць мяне і брата — разам з матэматыкай расказваў беларускую гісторыю, дыктуючы па-беларуску тэксты пра Рагнеду і Рагвалода, ілюструючы іх малюнкамі, якімі мы захапляліся.
Пазней мы з братам чыталі коласаўскага «Сымона-музыку» ўголас, перадаючы кніжку адно аднаму, калі ад слёз далей не маглі чытаць (кнігу прывёз нам у Данію Мікола Абрамчык, прэзідэнт Рады БНР).
«Дыктатар Франка ініцыяваў крокі да грамадзянскага замірэння. Нічога падобнага няма ў Лукашэнкі»
— Калі вы пераехалі ў Іспанію, гэтай краінай кіраваў дыктатар Франсіска Франка. Што гэта была за дыктатура? Якой вы запомнілі яе?
— У Іспанію я пераехала, выйшаўшы замуж за Янку Сурвіллу, які там скончыў факультэт эканомікі, і рыхтавала разам з ім беларускія радыёперадачы з Мадрыда. Гэта было ў 1959 годзе, больш як праз два дзесяцігодздзі пасля грамадзянскай вайны.
Франка стараўся клапаціцца, каб жыццё было спакойным, бо краіна ў вялікай ступені жыла з даходаў ад турызму. Іспанцы любілі крытыкаваць рэжым, але калі мы звярталі іх увагу, што Франка стары і хутка адыдзе, яны звычайна выказвалі надзею, што будзе жыць сто гадоў.
Франка быў, вядома, дыктатар, але ў старасці ён ініцыяваў пэўныя крокі да грамадзянскага замірэння. Нічога падобнага не відаць у Лукашэнкі, які, наадварот, паглыбляе раскол у грамадстве і робіць рэпрэсіі ўсё больш жорсткімі.
— Вашыя дочкі Ганна і Паўліна нарадзіліся ў Іспаніі. Якая мова для іх родная? Вы мэтаскіравана выхоўвалі іх у беларускім духу ці ўсведамленне беларушчыны прыйшло да іх у больш сталым узросце?
— Мы з Янкам выхоўвалі Ганю і Паўлінку беларускамі, як у свой час нашыя бацькі выхоўвалі мяне і брата Лёніка. Родная мова ў іх, зразумела, беларуская. Хаця абедзве валодалі з дзяцінства таксама іспанскай, французскай і англійскай.
— Як жывуць вашыя дочкі цяпер? Чым яны займаюцца і ці заангажаваныя ў беларускае жыццё?
— Старэйшая дачка Ганя жыве ў Францыі. З адукацыі яна матэматык, працуе ў сферы кансалтынгу.
Малодшая, Паўлінка, жыла ў ЗША. Была прафесаркай кафедры гуманітарных навук Вартбургскага каледжа (штат Аёва), спецыялізавалася ў галіне этнамузыкалогіі і музыказнаўства. Напісала, сярод іншага, некалькі навуковых даследаванняў пра беларускіх рок-музыкаў (гэта былі першыя такія працы ў Амерыцы). Разам з першым амбасадарам ЗША ў Беларусі Дэвідам Суорцам стварыла Цэнтр беларускіх даследаванняў у Паўднёва-Заходнім каледжы ў Канзасе і была яго выканаўчай дырэктаркай. Цэнтр гэты даў магчымасць стажыровак у Амерыцы маладым навукоўцам з Беларусі.
Жыццё Паўлінкі абарвалася чатыры гады таму ў выніку раптоўнай і цяжкай хваробы, ад якой пакуль няма лекаў. Гэта была вялізная страта для мяне, для ўсёй нашай сям’і. Праз пандэмію і каранцін я не змагла развітацца з ёю.
«Даводзілася ледзь не штодня даказваць, што мы — беларусы»
— У 1969 годзе вы разам з сям’ёй пераехалі ў Канаду. Чаму прынялі такое рашэнне?
— Найперш з матэрыяльнай прычыны. Была магчымасць працы, звязанай з маімі ведамі і здольнасцямі.
— Як успрымалі беларусаў у Канадзе ў той час? Ці было ў канадцаў разуменне, што гэта асобны народ, а не частка шэрага безаблічнага савецкага народа?
— Калі я прыехала ў Канаду, менавіта гэтак, як вы кажаце — часткай савецкага народа — беларусаў і ўспрымалі. Ва ўсякім разе, большасць людзей.
Нам даводзілася ледзь не штодня даказваць, што мы — беларусы. Хаця мушу сказаць, што з боку канадскага ўрада мы заўсёды сустракалі прыхільнасць, у Канадзе ўважліва ставяцца да патрэбаў нацыянальных меншасцяў. А на звычайным, побытавым, узроўні было па-рознаму.
— У вашай афіцыйнай біяграфіі на сайце Рады БНР напісана, што вы займаліся жывапісам і ўдзельнічалі ў 30 мастацкіх выставах у Канадзе і ЗША. Ці шкадуеце, што не сталі прафесійнай мастачкай?
— Тым, што вы назвалі «прафесійным мастацтвам», на Захадзе можа зарабіць вельмі мала людзей, звычайна яны маюць яшчэ нейкую працу. Калі пашанцуе — выкладаюць ва ўніверсітэтах, а большасць вымушаная карміцца з таго, што ніякага дачынення да мастацтва не мае.
У мяне ж яшчэ ўсё жыццё была і дзейнасць, звязаная з беларускай справай. Дык на маляванне я мела не так і багата часу.
Спадзявалася, што, пайшоўшы на пенсію (я працавала ва ўрадавай установе, звязанай з перакладамі афіцыйных дакументаў), нарэшце займуся мастацтвам. Але ў 1997 годзе мяне абралі старшынёй Рады БНР, і гэтыя спадзяванні не спраўдзіліся, бо справы Рады займаюць літаральна ўвесь час.
Хачу сказаць, што ні я, ні хтосьці з родных не атрымлівае ні цэнта за працу ў Радзе. Рада БНР не мае ніякага фінансавання ад дзяржаваў ці міжнародных арганізацый, ад фондаў, і ўсё, што мы маем — гэта сяброўскія складкі родных і «Дар Сакавіка» (фонд падтрымкі Рады БНР. — Заўв. рэд.), які збіраецца дыяспарай.
Гэта вельмі сціплыя сродкі. Яны ідуць на кампенсацыю нейкіх канцылярскіх выдаткаў, нячастых паездак, ну і мы яшчэ імкнёмся дапамагаць культурным ініцыятывам. Ведаю па сабе і па сваіх найбліжэйшых калегах, што дзейнасць у Радзе ў фінансавым сэнсе, наадварот, стратная — людзі выдаткоўваюць частку прыватнага, сямейнага бюджэту.
Але мы не шкадуем, бо дзейнічаем для Беларусі. І я, калі вярнуцца да вашага пытання, хаця і магу часам пашкадаваць, што лёс не цалкам звязаў мяне з мастацтвам, але ж ён звязаў мяне з Беларуссю. Мае бацькі жылі Беларуссю, мяне гэтак выхавалі, іншай долі для сябе не ўяўляю.
— Як і калі пачалося вашае супрацоўніцтва з Радай БНР?
— Я выйшла замуж за Янку, калі ён ужо быў у Радзе БНР, а сама афіцыйна далучылася да яе ў 1970-я гады. Але гэта афіцыйна, рэальна ж удзельнічала ў беларускіх імпрэзах, якія ладзіла Рада, яшчэ ў юнацтве.
— Летась вас пераабралі старшынёй Рады БНР на чарговы шасцігадовы тэрмін. Вы кіруеце арганізацыяй ужо 27 гадоў. Чаму не знайшлося пераемніка ці пераемніцы?
— Было б дзіўна, калі б, як вы кажаце, іх не знайшлося. Але Сесія Рады БНР папрасіла мяне далей выконваць абавязкі старшыні.
«Вельмі спачуваю „новым“ эмігрантам»
— Цяпер беларусы, якія выехалі са сваёй краіны, сутыкаюцца з праблемамі падчас атрымання дакументаў, замены пашпартоў. А як у другой палове ХХ стагоддзя вырашаліся пытанні з легалізацыяй беларусаў у замежжы? Ці проста было атрымаць дазвол на жыхарства ці грамадзянства?
— Ведаю, што пытанне дакументаў няпростае, вельмі спачуваю «новым» эмігрантам. Але так было заўсёды. Трэба было прайсці шмат бюракратычных працэдур.
Хіба што асабіста мяне гэта не вельмі закранула, бо я была малая, гэтым займаліся бацькі. І была яшчэ адна праблема: Беларусі як суверэннай краіны не існавала (яна ўваходзіла ў ААН, але гэта лічылася фармальнасцю), пра яе мала хто ведаў.
У некаторых краінах для чыноўнікаў нават існавалі інструкцыі запісваць беларусаў рускімі, пра што мы дазналіся значна пазней. Цяпер такой праблемы перад уцекачамі з Беларусі не стаіць.
— Як вы ацэньваеце стан беларускіх дыяспараў на сённяшні дзень? Ці моцна сучасныя беларускія эмігранты адрозніваюцца ад тых, якія атачалі вас у маладосці?
— Я магу казаць пра пакаленне маіх бацькоў, то-бок пра пасляваенную эміграцыю. Як і цяпер, тады тысячы беларусаў былі раскіданыя па ўсім свеце. Агульнае таксама ў тым, што паваенныя эмігранты (вядома, я кажу пра большасць тых, каго ведала асабіста) верылі ў хуткае вяртанне на Бацькаўшчыну, успрымалі сваё становішча як часовае. Тое самае яны думалі і пра сваіх дзяцей. Можа, толькі недзе ў сярэдзіне 50-х пачалі будаваць уласную нерухомасць.
Але калі імкнуліся даць сваім дзецям добрую адукацыю, думалі таксама пра Беларусь, пра тое, як моладзь выкарыстае свае веды і ўменні не на чужыне, а на Бацькаўшчыне.
Сёння, як мне здаецца, асноўная частка тых, хто пасля падзеяў 2020 года быў вымушаны ратавацца ад рэпрэсій на чужыне, таксама верыць, што цёмныя часы ненадоўга.
Што адрознівала паваенных эмігрантаў і іх дзяцей ад цяперашняй хвалі — дык гэта ўсведамленне нацыянальных каштоўнасцяў практычна ва ўсіх. Мы з маленства разумелі значнасць Акта 25 сакавіка, абвяшчэння незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі. Пра беларускую мову і казаць няма чаго, немагчыма ўявіць, каб мае бацькі, ці я, ці мае дочкі казалі: «Якая розніца, на якой мове гаварыць?»
— Як вы лічыце, чаму Лукашэнка ўвогуле стаў магчымы ў Беларусі?
— Прычынаў можна назваць шмат, але галоўная — нізкі ўзровень нацыянальнай свядомасці вялікай часткі насельніцтва. А яна, у сваю чаргу, была вынікам больш як двухсотгадовай прымусовай русіфікацыі спачатку царскім, а потым камуністычным рэжымамі Масквы.
Беларусам убівалі ў галовы, што яны не могуць мець сваю дзяржаву і самастойна будаваць уласны лёс. Тое самае робіць і Лукашэнка.
— Ці чакалі вы, што ў 2020 годзе беларусы выйдуць на такія вялікія пратэсты? Што вы адчувалі, калі даведваліся пра тыя падзеі? І ці ёсць у вас тлумачэнне, чаму сотні тысяч беларусаў выйшлі пратэставаць пад нацыянальнымі сцягамі?
— Адчула вялікую радасць ад таго, што беларусы захацелі ажыццявіць сваё законнае права выбіраць сабе ўладу. І што зрабілі гэта пад бел-чырвона-белымі сцягамі і пад «Пагоняй».
У самы крытычны момант беларусы звярнуліся да свайго спрадвечнага, нацыянальнага. Таксама многія (хай і не ў тыя дні, а пазней) пераасэнсавалі сваё стаўленне да беларускай мовы, перасталі ўспрымаць яе як нешта другаснае ці нават непатрэбнае. Гэта вельмі добры знак. І гэта дае надзею на будучыню.
— Колькі разоў вы прыязджалі на радзіму пасля вымушанага ад’езду з бацькамі?
— На жаль, я наведала Беларусь за 80 гадоў толькі аднойчы, калі ездзіла на арганізаваную Генадзем Грушавым (заснавальнік і кіраўнік фонду «Дзецям Чарнобыля», дэпутат Вярхоўнага Савета Беларусі 12-га склікання. — Заўв. рэд.) канферэнцыю «Свет пасля Чарнобыля» ў 1992 годзе.
Разам з маёй сяброўкай Зінай Гімпелевіч (яна філолаг, сярод іншых яе працаў — кніга пра Васіля Быкава) мы ўтварылі ў Канадзе фонд дапамогі ахвярам Чарнобыля, удалося сабраць даволі шмат грошай для закупу лекаў і медычнага абсталявання, арганізоўвалі лекаванне беларускіх дзяцей у Канадзе.
Вось у гэтай якасці я і была запрошаная ў Мінск. Тады краінай яшчэ кіраваў Станіслаў Шушкевіч.
Найбольшае шчасце ў жыцці адчула, калі самалёт прызямліўся ў Мінску. Прабыла тады ў Беларусі 12 дзён і яшчэ жыву ўспамінамі. Адзінае, што не падабалася, — што трэба было слухаць даклады на канферэнцыі ў англійскім перакладзе з рускай мовы, бо па-руску не разумела.
— Па чым у Беларусі вы найбольш сумуеце?
— Сумую па ўсім. Па зямлі маіх продкаў, па цудоўных людзях, якіх тады сустракала, па гістарычнай спадчыне, якую паспела ўбачыць — яшчэ не адрэстаўраваным Мірскім замку і царкве ў Стоўбцах, дзе мяне хрысцілі, па Жодзішках, дзе пабачыла хату, у якой рос мой муж Янка і якую так часта ўспамінаў, па Засуллі, хаця наш сямейны дом належаў нейкаму калгасу і нічога ўжо не засталося з дзедавай гаспадаркі і прыгажосці краявідаў, якія я памятала з дзяцінства.
«Святлана Ціханоўская цудоўна спраўляецца з працай, якую робіць»
— Якія ў вас стасункі са Святланай Ціханоўскай? Ці часта вы камунікуеце? Што вы абмяркоўваеце, пра што размаўляеце?
— Я неаднойчы казала, што Святлана Ціханоўская цудоўна спраўляецца з працай, якую робіць. Інфармуе свет пра Беларусь, пра долю нашага народа пад кіраўніцтвам прамаскоўскага дыктатара, пра нашае жаданне жыць спакойна на нашай вольнай зямлі, без войнаў і без здзеку.
Безумоўна, я падтрымоўваю яе дзейнасць. Нядаўняя нашая сустрэча ў Канадзе была асабліва прыемнай, мы сам-насам абмеркавалі з ёй у тым ліку і як захаваць беларускасць у беларусах у цяперашняй вельмі неспрыяльнай сітуацыі.
— А ці кантактуеце вы з Зянонам Пазняком? Што вы думаеце пра яго крытыку Святланы Ціханоўскай?
— Зянону я вельмі ўдзячная за нядаўні выступ, які ён прысвяціў БНР і ў якім называе БНР цудам у жыцці нашага народа. Раю кожнаму беларусу яго прачытаць. Сустракаемся, калі бываю ў Нью-Ёрку. Мы не заўсёды згаджаемся, але абое жадаем толькі светлай будучыні нашаму народу.
— Ці можаце вы зрабіць прагноз наконт таго, калі і чым скончыцца цяперашняя сітуацыя? Калі сотні тысячаў беларусаў, якія выехалі з краіны ў 2020 годзе, змогуць вярнуцца дамоў?
— Я не люблю рабіць прагнозы, бо ніколі не ведаеш, якія чыннікі могуць нечакана ўзнікнуць і як паўплываюць на сітуацыю.
Але з іншага боку, гісторыя чалавецтва вучыць, што тыраніі не вечныя. А ў наш час працэсы ў палітыцы і грамадстве значна хутчэйшыя, чым паўстагоддзя таму.
У чым я перакананая, дык гэта ў тым, што беларусы «новай» эміграцыйнай хвалі, пра якіх вы кажаце, мусяць назапашваць веды і досвед і быць гатовымі выкарыстаць іх на Бацькаўшчыне.
