Што мы ведаем пра Сакольшчыну на Падляшшы? Пару прозвішчаў ды гістарычных мясцінаў у лепшым выпадку. Кніга журналісткі Уршулі Шубзды раскрывае гэты рэгіён, забыты непаўторны куток у сэрцы Еўропы, з нечаканых ракурсаў.
Беларусы «з кантыненту» і раней слаба цікавіліся Падляшшам агулам, нават ведаючы пра існаванне тут беларускай меншасці. «Куды падзеліся мільён беларусаў Падляшша?» — запытваліся нашы нацыяналісты яшчэ ў нулявых, зусім не разумеючы гэты рэгіён. Але тутэйшыя беларусы нікуды не падзеліся: яны ў сябе дома і проста не ведаюць пра наша з вамі існаванне…
Журналістка Уршуля Шубзда нарадзілася на Сакольшчыне ў беларускай сям’і. Напісала безліч рэпартажаў для тыднёвіка «Ніва», аб’ездзіўшы ўвесь тутэйшы свет. Дзякуючы яе рэпартажам нават тутэйшыя назовы — Нарва, Бобра, Шушалева, Крушыняны, Новы Двор, Гарадок — не проста ажываюць, але напаўняюцца сэнсам. Бо зразумела, што жывуць людзі. Жывуць — па-свойму.
Адзін з кейсаў, які абыгрываецца ў кнізе, гэта міф пра «Чорную Русь». Менавіта так у шэрагу гісторыкаў назваецца Падляшша разам з заходняй часткай Гарадзеншчыны. Нібы праз «чарнявых» яцвягаў, а можа праз чорную вопратку, як пісаў Адам Кіркор, а можа… гэта ўсяго толькі міф. Але наззоў «Чорная Русь» ды яго насельнікі, «чорнарусы», жывуць як мінімум у літаратуры. Адсюль і Бацькаўшчына — «колеру зямлі».
Калі спытацца ў старажылаў, хто яны па нацыянальнасці, адказы могуць здзівіць: беларусы, рускія, тутэйшыя ці свае. Мова — «простая», каб адрозніваць падляшскую гаворку ад польскай. За беларусаў Падляшша пэўны час змагаліся беларускія ды ўкраінскія актывісты, маўляў, хто ёсць хто насамрэч, але сама спрэчка, відаць, такая ж бессэнсоўная, як і пытанне «Чыё Палессе?». Бо адказ — сваё. Тых людзей, якія там жывуць.
Гісторыі з кнігі на першы погляд могуць падацца сентыментальна-ідылічнымі. Бабулькі са спрацаванымі рукамі, прыдарожныя крыжы, рэчка Нарва, дзе ўжо няма столькі рыбы, а раней, мяхамі цягалі! Але цікавыя дробязі. Вось бабулька ўзгадвае, што не памятае, з якой менавіта вайны вярнуўся яе муж, бо «ваявалі тады ўвесь час». Калі рыбак Генрык Дубіла з Шушалева, расказваючы пра свае ўловы, шчыра прызнаецца, што найбольш рыбы …накраў з чужых бучаў.
А вось зусім кінематаграфічны сюжэт: муж гераіні ў часы вайны бегаў з сябрам шукаць дабро пазабіваных немцамі жыдкоў у Гародні. Спадзяваўся на золата. Ледзве ўцёк з-пад куляў, а ў руках — медзяны таз. Вось сядзяць яны і думаюць: ці з-за гэтая мядніцы трэба было рызыкаваць жыццём? У падобных гісторыяў няма высокай маралі, яны жыццёвыя — жывыя.
Асобная тэма — гэта мяжа з Беларуссю зусім побач. Дакладней, успрыняцце гэтай мяжы мясцовымі людзьмі. Шмат хто дагэтуль памятае Гародню, а не Беласток, як «галоўны вялікі горад». Пасля 1944-га — адрэзаны памежнымі слупамі. Шмат у каго па той бок засталіся сваякі, дамы, зямля. Адзін з герояў гадамі назіраў за павольным разбурэннем, цаглінка за цаглінкай, пабудаванага бацькам будынка, які застаўся ў Беларусі. Пасля ўсё зарасло лесам — «тайгой» — як тут кажуць.
«Туды бліжэй, дзе канчаецца луг, раней была мяжа. Пазней неяк выпраставалі і перасунулі яе далей, туды — Уладзіслава паднесла крыху вышэй кавеньку. — Туды, дзе відаць гэты лес. Калісьці яго не было. Помню яшчэ, як граблі сена, то размаўлялі з людзьмі з другога боку. Мы махалі да іх, нешта гаварылі, але яны ўжо не адзываліся да нас…»
Так кажа пра мяжу спадарыня Уладзіслава. Лішне пісаць, што людзі «па той бок» не адзываліся, бо там ужо быў СССР — гутарыць нават са сваякамі з сацыялістычнай Польшчы было ўжо небяспечна… Кейс мяжы стаў трагедыяй для мясцовых. Спачатку ў 1944-м, а пазней — ужо ў наш час. Калі нават паехаць у Беларусь зноў стала складаным квэстам: жалезная заслона нібыта апусцілася ў чарговы раз.
Цікавая падача аўтаркі. Дакладней — сама мова. Часам парадаксальныя абароты, русізмы, паланізмы, цалкам нязвыклая пабудова сказаў. Не кажучы пра дыялектызмы. Але роўна гэтаксама пісала пакаленне літаратараў-нашаніўцаў, бо карысталіся мовай, засвоенай дома, на падворку. Да часу, пакуль ім на змену не прыйшло пакаленне, навучанае па-беларуску ў школе ды ВНУ. І ў гэтым таксама соль кнігі — дзе вы такое знойдзеце?
Можа скласціся ўражанне, што кніга рэтраспектыўная — толькі пра мінулае. Зусім не. Апошнія рэпартажы прысвечаныя закрыццю памежных пераходаў з Беларуссю, пратэстам і чэргам на мяжы, мігранцкаму крызісу. Фантастычна, што старыя людзі заспелі і гэтыя трывожныя падзеі. Але да ўсяго паставіліся па-свойму. Выстаўляючы на падворку крэслы, каб назіраць за лагерам уцекачоў ці прыездам прэм’ера Маравецкага.
Чаму? Бо, як піша аўтарка, «…Людзі далей робяць тое, што трэба: моляцца, садзяць бульбу і гародніну ды чакаюць плёну. Філасофія жыцця на Сакольшчыне крыху нагадвае філасофію ўраджэнца Віцебска Міхаэля Лайтмана, заснавальніка і кіраўніка Міжнароднай акадэміі кабалы і Інстытута даследавання кабалы імя Й. Ашлага, які раіць, у вялікім скарачэнні, супакоіцца і пасядзець».
Фота аўтаркі кнігі і клуба Beer&History, дзе прайшла яе першая прэзентацыя
