Z Viktorom Stachvijukom (druhi varyjant napisania joho nazviska po-pudlaśki: Stachvjuk) ja znakomy 35 liêt. My poznakomilisie na zychodi komunistyčnoji epochi, koli vôn z simjoju vernuvsie na Pudlaše z hłubiny Pôlščy i energično vstupiv u burlivy nôrt biłoruśkoho hromadśko-polityčnoho žytia toho času.
Najbôlš bliźko my pasupracoŭničali z jim u 1989-1992 liêtach: sperša Viktor pryjšov na miêstie sekretara Biłoruśkoho Hromadśko-Kulturnoho Tovarystva (BHKT) u Biłostoku, koli vesnoju 1989 roku ja perejšov stôl do „Nivy”, a potum my vzialisie razom z inšymi nekomunistyčnymi aktyvistami organizovati biłoruśki polityčny ruch i partyju.
U Biłoruśkum Demokratyčnum Objednani (BDA), kotore organizovałosie v bôlš-menš vyraznu strukturu vesnoju 1990 roku, Viktor stav „koordynatorom”, što označało druhu po značnosti pozyciju posli staršyniê (kirovnika) partyji. Ja v BDA byv kimś napodobi prasovoho peredstavnika i protokolanta pa sumiaščalnictvu. Posli projhranych parlamenćkich vyboruv 1991 roku i vnutrypartyjnych „rozbôrok”, chto vinovaty, Viktor pokinuv BDA i zaniavsie, jak tohdy hovoryli, „pryvatnym biznesom”. A ja v 1993 roci pokinuv publičny spravy v Biłostoku i stav praciovati v Varšavi. Z toho času my z Viktorom vstryčalisie dovoli rêdko, ale ja ne hublav zacikavlanosti joho aktyvnostioju, osoblivo posli toho, jak vôn u 2002 roci vydav zbôrnik viêršuv po-svojomu „Bahrovy tiêń” (viêršy „po-trystianićki” rumnobiêžno z jich perekładami na biłoruśku movu).
Diś, naperedodni jubileju 75-liêtia Viktora, mniê zachotiêłosie napisati pro joho nedavniu autobijografičnu knihu po-pudlaśki (po-pudlašoruśki, jak choče autor): grubizny roman „Podych temry”, kotory vyjšov pud kuneć 2021 roku pud vydavećkim šyldom Stowarzyszenia Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach. Chvała autorovi, što dovjôv taki kolosalno praciojômki tvôr do zaveršenia, chvała i vydavciovi, što znajšov hrošy, energiju i čas na joho vydanie. Kniha maje pudzahołôvok „Časť I. Stežkami perežytoho” – značyt, možna spodivatisie i protiahu.
Tekst u mene bude ne „jubilejny”, a „budionny” – pro toje, što mniê dumajetsie pro našu literaturu i pro miêstie Viktora Stachvijuka v jôj ne v prazniki, a v zvyčajny dniê.
Nema odhołosu
To ohulna neduha našoji regijonalnoji literatury, čy to po-pudlaśki, čy to po-biłoruśki. Knižka vychodit, autor siud-tud robit prezentaciji (dobre, koli choť siête robit), ale kilka tyžniuv posli korotkoho i vyłučno informacijnoho „šumu” v medyjach našoji menšosti pro knižku totalno zabyvajut, i autor z vydavciom ostajutsie z dylemoju – što zrobiti z nakładom, jaki ležyt i pokryvajetsie pylavoju deś u kutkovi?
Kniharni, naveť regijonalny, takich knižok ne berut, bo knižki i reklamno „nerozkručany”, i napisany na „neponiatnuj” movi. A koli nekotory knihoprodavciê na Pudlašy i voźmut na prodaž knižku po-biłoruśki abo po-pudlaśki, to vsioho kilka egzemplaruv, jak cikavinku dla turystuv z hłubiny Pôlščy (rêdko koli bôlš čym deseť štuk). Ostajetsie odna doroha – organizovati jak najbôlš vstrêčuv-prezentacijuv tam, de šče žyvut lude, kotory mohut čytati po-biłoruśki abo po-pudlaśki, i probuvati zbyvati knižki takim sposobom. Inačej skazavšy, sered potencijalnych čytačôv znachoditi realnych pokupnikôv. Ale ne vsiêm autoram i vydavciam chočetsie takoje robiti, osoblivo tohdy, koli na vydanie vony otrymali grant, i kniha po suti čałkom opłačana z deržavnoji kasy – zapłatili i drukarovi, i redaktorovi, i naveť jakiś neveliki honorar autorovi. Koli nichto z dotyčnych do vydania ne vyłožyv hrošy z svojoji kišeni, značyt, to i košelkam płakati ne dovedetsie, jak nakład ne rozyjdetsie.
Zrozumiêło, sytuacija z prodažom knižok na movach menšosti radykalno ne poliêpšaje, koli pro jich zjavlatsie jakijeś „odhołosy” abo „recenziji” v prasi abo radivi menšosti. Ale napevno poliêpšaje samoodčuvanie autora, jak pro joho knižku opublikujut jakujuś „krytyčnu” opiniju na dodatok do suchoji informaciji pro sam fakt vydania. Nema autora, kotoromu było b necikavo počuti, čy chto-leń pročytav joho knižku i što toj chto-leń pro jijiê dumaje. Bo koli ničoho ne čuješ, to skôl možeš doznatisie, čy tvoju knižku naohuł čytali? A koli ne čytali, to i pro nijaku literaturu hovoryti ne dovoditsie. Bo literatura odbyvajetsie ne tohdy, koli autory pišut, redaktory redagujut, a vydavciê publikujut, ale tohdy, koli napisane i opublikovane čytajut i „perevarujut” u mozgach i dušach „pobôčny” čytačê, a sered jich i čytačê z takim-siakim nachiłom do „krytyčnoji” refleksiji.
U siêtum sensi biłoruśkim autoram na Pudlašy ne pozajzdrostiš. Uže kôlko desetiliêtiuv vony probujut probiti nevidôčnu stinu mižy soboju i „čytačami-krytykami”, kob počuti pro svoje pisanie jakujuś neokazijonalnu/nevypadkovu/niezdawkową ociênku z boku toji audytoryji, dla jakoji vony pišut na movi menšosti. Jak praviło, čohoś takoho abo zusiêm nema sered žurnalisćkoji „spravozdačnosti” z folklorno-edukacijnych imprezuv, abo zdarajetsie vono raz na deseť liêt, koli profesijny filologi v Biłostoku organizujut jakujuś konferenciju na temu kulturowej różnorodności regionu, kob odbarabaniti obovjazkovo-rutynovy etap u svojôj universytećkuj karjery. Abo koli napiše što-leń Jan Maksimjuk 😉
Pravopisny vyklik
Ostatnim časom popav mniê v očy zapis na storônci „Hovorym po svojomu” v Facebook’ovi, de razom z fotkoji okładki „Podychu temry” odna „potencijalna čytačka” pryznałasie: „Howoru po swojomu, ale czytać to będzie „wyzwanie”!”.
Pro siête „wyzwanie” ja hovoru i pišu – po-svojomu, po-pôlśki i po-biłoruśki – uže liêt petnadceť. Našto našy aŭtory sami sobiê kidajut kołody pud nohi i publikujut u alfabeti, kotory dla perevažnoji bôlšosti „potencijalnym čytačôv” u vieku 10-40 liêt uže ne menš nečytelny, čym grećki?
U łôńśkum rozhovory z Viktorom Stachvjukom dla „Czasopisa” ja zapytavsie v joho, na kôlko čytačôv „Podychu temry” vôn rozličuje. Viktor odkazav, što realno – na čołoviêk pjaťdesiat. Ja, ščero skazavšy, sumnivajusie, što znajdetsie až tôlko dla takoho grubiznoho i leksyčno nelohkoho romanu v kirylici, ale nechaj autorovi bude. Prypomniu odnak, uže kotory raz, što „potencijalny čytačê” raniêj rozkupili (kupili, a ne otrymali zadarmo!) 700 ekzemplaruv „Kazok po-svojomu”, nadrukovanych łacińskim alfabetom, i pryblizno pjať sotniuv knižok Haliny Maksymiuk „Biêlśk Knorozy, Ploski (i inšy vjoski)” i „Słova na viêtrovi”, tože v pudlaśkuj łacinci. Usio ž taki je raznicia pomiž ličbami 50 i 500, pravda?
Čom Viktor Stachvijuk i vydaveć Dorofiêj Fijonik natôlko vperty lude, što prodovžujut publikovati v kirylici – azbuci, jakuju v Pôlščy i na Pudlašy z roku na rôk viêdaje štoraz menš ludi, ne kažučy vže pro toje, što nichto v nas regularno ne čytaje grubiznych romanuv i naveť korotkich rozkazuv u kirylici? Vony ž napevno ne dumajut, što v łacinśkum alfabeti pudlaśka abo biłoruśka movy stanut inšymi, čym vony je v kiryličnum pravopisi. Osnôvna pryčyna, po-mojomu, tut odna: „ideologična”. I šče odna – menš važna, ale istôtna: pro jijiê ja vže zhanuv, ale povtorusie.
Stachvijuk i Fijonik mišajut ideologiju tradyciji z pragmatykoju spuvčasnosti v svojich vysiłkach zachovati našu movno-etničnu identyčnost i oboroniti jijiê od polonizaciji. Odnak toje, što miêło važne i, tak skazati, štodionne značenie v tradycijnum sviêtopohladi našych davnich „pravosłavno-ruśkich” pokoliêniuv – ja kažu ode pro ludi, kotorym diś uže bôlš čym 50 liêt – vyhladaje zusiêm po inšomu v očach disiejšych 20-30-liêtkuv. Kirylična azbuka, kotora dla nas koliś była odnym z važniêjšych vyznačnikuv našoji tradycijnoji identyčnosti – razom z pravosłavnoju viêroju, sviêtopohladom „usiê my ruśki” i „kacapśkoju” chatnioju movoju – mołodymi pokoliêniami pudlašukôv usprymajetsie jak nepotrêbny balast, jaki do ničoho tołkovoho poza lekcijami v školi v jichnium žyci ne potrêbny. U tôm, kob naučyti jich ustydlivoji „kacapśkoji” movy prodkuv, kirylicia ne pomože, a naodvorôt – zahamuje proces učênia na liêt deseť abo j naohuł zneochvotit. A łacinki nikomu ne treba nikoho dodatkovo včyti – siête robit obovjazkova dla vsiêch škoła.
Ale ž knižki v kiryličnuj azbuci, i po-biłoruśki, i po-pudlaśki, u nas vychodiat daliêj. Čom? Same tomu, što vydajut jich „ideologi”, a ne lude napravdu zacikavlany realnym čytačom. Nu i šče tomu, što vychodiat vony perevažno za deržavny dotaciji, z jakimi vydaveć ne musit bojatisie, što zbidniêje abo zbankrutuje, koli vydania nichto ne kupit. Koli b deržava ne davała hrošy, to – ja vpevniany – našy vydavciê začali b dumati i pro svôj košelok, i pro svojich realnych, a ne ideologičnych čytačov. Tak jak ciêły čas dumaju ja, vydajučy knižki svojoji žônki i svojiê vłasny za našy simiêjny hrošy.
Dviê liciê odnoji ideologemy: sviataja Ruś i kovarnyj Zapad
U svojôm „ideologičnum” płastovi roman „Podych temry” zajmaje vyrazno antyzachodniu pozyciju, dla kotoroji autor šukaje opravdania jak u žyci svojoho hieroja (svojoho alter ego v ditinstvi i mołodosti) i joho zemlakôv, tak i v historyji našoho regijonalnoho (i šyrêj, „ruśkoho”) sviêtu. Davajte ja zacytuju (u pravopisi Struha Editions) odin uryvok z počatku romanu z rozvažania hołôvnoho hieroja, jaki ide z Zabłudôvja do rôdnoji Trystianki i dumaje jak pro svoju žyciovu dorohu – z Trystianki čerez Biłostôk, Varšavu, Čenstochovu nad Egejśkie more i nazad – tak i pro historyju cyvilizaciji naohuł. Uryvok vyrazno pokazuje siêtu pozyciju, jakuju ja maju na vvazi:
To tut, na vsiôm Pudlašy, zrodžany vatykanśkim zahovorom unijaty, za jakimi vstała vsia deržavna môć Korony Pôlśkoji, rozpočali prosliêd pudlašoruśkich pravosłavnych surodičuv. Naveť Supraśki monastyr na protiahu štyroch pokoliêniuv dokonali i zahnali v uniju. Ne vdałosie jim za to perekabatiti bratôv zabłudôvśkoho monastyra, osnovanoho testamentom Maryji Radzivił u 1659 rokovi. Siudy pryjšli i mnôhi supraśki monachi, kotory ne odreklisie viêry i etnosu svoho. Ode pokojilisie moščy sv. mučenika mładienca Havryiła.
Na monastyr, koli prosliêd pravosłavnych rozliêvsie vołnoju, zdiêjsnili siłovyje našesti i zabłudôvśki žydy. Prysposobilisie chitry našelci, ulilisie v rusło času i ne povstrymalisie. Nadto zamančyvy kazalisie bohactva monastyra, osnovanoho matereju najbohatiêjšoho kniazia Europy.
Chto, podług autora-hieroja, pomôh peresliêdovanym pravosłavnym ruśkim-rusinam (ne tôlko na Pudlašy i Poliêsi, ale i na Vołyni, Haličyniê i v Prykarpati) i vyratovav jich od vatykańsko-pôlśkich intryganuv i temiêžciuv? Na siête pytanie prolivaje sviêtło druhi fragment z knihi, u kotorum intrygantuv i temiêžciuv ruśkoho narodu vyrazno bôlšaje:
Strujilisie i płyvli lavinoju pud strêchi poliêśkich biłorusuv i pudlašôv rozkazy pro to, što čveryłosie rozsadnikami “cyvilizovanych cennostiuv” na pôvdni starožytnych ruśkich zemel. Za odmovu pôdpisu pud deklaracijjoju perechodu na “ukrainstvo” rusinuv Haličyny I Prykarpatia, koli ne zabivali na miêsti, ukidali u koncłahiery v Thalerhofi i Terezini. Što tam čveryli cyvilizovany rozsadniki tolerantnosti, ne opišeš pirom! Ete v hołoviê ne zmiščajetsie. Rusinuv viêšali, strylali, rubali, kołoli, obrêzuvali nosy, ušy, huby, stupniê. Tak okaliêčany, spali na zamerzajuščuj zemliê, z ropiêjuščymi ranami. Genocyd tryvav vpłoť do prychodu ruśkoji armiji, kotora vyzvoliła neščasnych, posli čoho car nazvav etnično ruśki puvdniovy zemli, po pudskazci Brytanśkoji Korony i jiê vnutryrosijśkich agentuv upłyvu, “Ukrajina”. Tym, vidno, nesvjadomo i nechotiačy, zaveršyv, błahopołučno dla budučyni Zachodu, zakulisny, zdavna i skrytno vvodiany projekt.
Zrozumiêło, autor maje pravo na jakije-choč interpretaciji historyji, osoblivo autor fiction, a ne škôlnoho pudručnika. Ne budu ode prydiratisie do historyčnoji faktografiji siêtych interpretacijuv, ale ja, jak čytač literatury, usio ž ne mohu rumnodušno machnuti rukoju na tekst, kotory nam u 21-m viêkovi odohryvaje i servuje 19-viêčny velikoderžavny moskovśki mit “tryjedinoji sviatoji i praviednoji Rusi”, jakaja protistavlajetsie zahovoram i skrytnym projektam Zachodu i takim sposobom ratuje našu ruśku cyvilizaciju od kolapsu. Ukrajina jak samostôjna deržava – to brytanśka intryha? A Biłoruś – to pôlśki zahovor čy nimećki? Vitia, opometajsie! Komu, po-tvojomu, protistojit Moskovśka Ruś z pomoščoju režymu Biêłoji Rusi diś, kidajučy bomby i zapuskajučy rakiety na Kijevśku Ruś? Jakuju cyvilizaciju Moskva ratuje v Ukrajini, zabivajučy vsiêch bez rozboru: rozbivajučy mołotami abo odrêzujučy hołovy sołdatam i zabivajučy diti, z kotorymi materê ne zmohli vyjichati na toj samy “kovarnyj Zapad” – u Pôlšču, Čechiju abo Nimečynu?
Poniatno, što zahołôvok „Podych temry” v zamysli autora odnositsie jakraz do „podychu temry” z Zachodu i javlajetsie osoblivym perezvukom z vyrazom ex oriente lux (z uschodu sviêtło). A što z zachodu, podług autora? Tenebris, što ž inšoho. Ideologija v literatury daje taki vynik, jak kružka diôhtiu v bočci medu, Vitia.
Kniha vsio ž pro Trystianku, a ne pro ratovanie „ruśkich”
Koli b ja byv redaktorom siêtoji knihi, ja b poradiv autorovi vykinuti nachier usiê ideologičny ekskursy i prytiahnuty za ušy pseŭdohistoryčny interpretaciji, napodobi tych procytovanych v dvoch uryvkach vyžej. Kniha pochudiêła b na jakuju sotniu storônok, ale nabyła b ciêlnosť i płavnosť naraciji, kotoroji vona v teperyšnium vyhladi, na žal, ne maje. Bojusie, što koli b pročytav jijiê chto z historykuv, to pudniav by autora na žorstki smiêch. A kniha siêtoho ne zasłuhovuje. Bo tyje storônki, kotory dotyčat trystianićkoho ditinstva i chłopciôvstva autora, napisany čołoviêkom z nesumniêvnym literaturnym talentom. Ono što autorovi šče zachotiêłosie byti publicystom i propagandystom. Takoho nijaka literatura ne vyderžyt.
Kob ne byti hołosłôvnym, davajte ja procytuju šče dva fragmenty z „Podychu temry”, kotory čytajetsie z pryjemnostioju.
Peršy z jich – pro davniu trystianićku vesnu, koli dla hieroja soncie svitiło jasniêj i trava była zeloniêjša:
Vesna šuhonuła na sovnečnych pradiach vołôs u nadnarvovśki uročyšča. Zazeleniła łuhi majovoju travoju. Zasvitiłasie łototiovoju žovtiznoju v očkach zatok. Zaščebetała prosnuvšymsie ptašynym mnohohołôsiom, słavivšym narodiny novoho dnia. A deń byv čudny. Porankova prochłada vtekła, spratavšyś u kłubach mhły, koli ono z-za horyzontu pudniałosie sovnyko i rozliłosie zołotistymi promniami po łuhach i poliêtkach, pronikło v hłub liêsu, zarysovujučy tiêniami kontury derevin. V avru novonarodžanoho dnia pudnialiś z prosnuvšychsie steblin i kviêtia zapachi i prniknuli vo vsiê uhołki prostory, nabryjałoji energijoju zemliê.
Baťko jšov po zahoni sviêžozoranoji zemliê i siêjav oves. Ja vprahav konia do boronuv, kob radkami želiêznych zubôv prysypati zemloju zernie na novy plôn. Tak minav deń za dniom.
I šče odin kusok, trochi dovžêjšy i bôlš „egzaltovany”, pro erotyčne probudženie małoliêtnioho hieroja:
– Vitia, chodi siudy! – poklikała.
Vôn naveť ne povorušyvsie.
– Chodi! – Povtoryła hołosniêj i, ne čujučy odkazu, burknuła pud nosom: – Nu, što ty, spiš?
Ustała i pudyšła blizeńko, pryhlanułasie i, vidno, podumała, što Vitia napravdu zdrymnuv, šahnuła do samoho joho i lohko šturchnuła bosoju nohoju.
Ne mohła Nadia ne to što viêdati, a naveť dohaduvatisie, što to jiê Liêšy vybrav, kob pobrentati los dorostajuščoho małoliêtki i zopchnuti joho na porozi dorosłoho žytia z pravidnoji dorohi v ščêl, de jiêžytsie samo Zło, odiahnute v impulsy radosti i hłubinnoho, za to obernutoho navyvorot ščastia.
U toho Viti zaniało duch, koli z-pud opuščanych rysnić obačyv vôn pud toneńkim sitciovym płatijciom, jak sovnečny zajčyki skačut dryžaščymi pjatnami na rozovy stehna nôh, až do samoho verchu. Očam uperšyniu pokazałasie i vspychnuła žarom v bezhrêšnuj dušê taja divoča rysa, obramovana spiralkami vołôs, što pudsviêtlany sovnečnymi pjatnami minilisie temnym zołotom. Bačyv ete vperšyniu i ne môh odorvati pryščuranych očej. Ovładiêv mołodym serciom neviêdomy dosiele impuls i raptom zachotiêłosie, kob chvilina eta tryvała nezmutimo, tym ne odkryvav šyrêj očej, ani ne povorušyvsie, kob ne społošyti Nadi. Ne miêv najmenčoho poniatija, što to jakraz taja najmucniêjša z temnych inspiracij učepiłasie v šans, kob skinuti bezhrêšnu mołoduju jazń z pravidnoji dorohi i zapołoniti jiê najbôlš intymnoju i mohuščoju zo vsiêch sfer.
Vitia, majučy takije vspominki, našto tobiê v romani kazionna publicystyka – pro Versalśki kongres, Zygmunta Augusta, „Łupašku” z „Burym” abo perevahi ruśkich baniuv nad nimećkimi pryšniciami? Davaj narešti pohodimsie z tym, što koliś pro vschôd i zachud skazav rozumny aforyst i ironist Stanisław Jerzy Lec: Ex oriente lux, ex occidente luxus. I chrên z tymi lux’om i luxus’om! U nas svoje pudlaśkie sviêtło i svôj pudlaśki sviêt, pro kotory nichto šče ne napisav usioho, što varto napisati. Mnohaja liêta tobiê!
