Лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры Святлана Алексіевіч была вымушана пакінуць Беларусь больш за два гады таму. 14 студзеня 2024 года яна сустрэлася са сваімі чытачамі ў Берліне, каб паразмаўляць пра дыктатуру і рэвалюцыю, страшны цяперашні час, лёс радзімы і рэгіёну. І, вядома, пра цягу дадому.
Туга па доме, які “ў руках самай прымітыўнай дыктатуры”
Алексіевіч прызналася, што сумуе па Мінску і “вельмі пакутуе” праз тое, што з’ехала, а “многія з нашых засталіся”. Паводле яе слоў, людзі ўнутры краіны “перажываюць там складаныя часы”, а яна адчувае сябе вінаватай за тое, што не вярнулася назад. Разам з тым пісьменніца не лічыць, што “правільны адказ” – “з’ехаць [назад] і сесці на Акрэсціна ў турму”. “Але гэта ўсё адно мучыць, што ты тут”, — дадала яна.
Беларусам, што з’ехалі і засталіся, перакананая пісьменніца, трэба спыніць спрэчкі і ўзаемныя абвінавачванні: “У кожнага свой лёс, кожны любіць Беларусь, трэба неяк захаваць тое, што можна”.
Алексіевіч падкрэсліла, што Беларусь — яе радзіма. Яна вельмі любіць беларусаў — “народ, які быў увесь час прыгнечаны; вельмі чысты, вельмі наіўны, што дзіця”.
“Я пра гэта ўзгадвала, калі была наша рэвалюцыя (масавыя пратэсты пасля сфальсіфікаваных прэзідэнцкіх выбараў у 2020 годзе. — “Позірк”.), — адзначыла літаратар. — Жанчыны — усё з кветкамі, у белых сукенках. Усе думалі, што свабода — гэта свята, так усе ішлі. І потым <…> нас усіх разагналі, многія з’ехалі. Каля 50 тысяч прайшло праз турмы, паўтары тысячы палітвязняў. <…> І нейкая бездапаможнасць. Тыя, хто жыў у СССР, могуць сказаць, што яны гэта адчувалі за савецкім часам: ты разумееш, усё ведаеш, але ўсе ахутаныя нейкім адзіным ланцугом, ніхто не можа нічога зрабіць”.
Чаму мы апынуліся ў руках самай прымітыўнай дыктатуры, складана адказаць.
У Мінску Алексіевіч жыла побач са Свіслаччу, у кватэры, якую адолела набыць на частку грошай ад Нобэлеўскай прэміі.
“Я пра гэта заўсёды марыла, бо маё дзяцінства прайшло над ракой, — сказала яна. — І я мару калі-небудзь зноў зрабіць тое, што я рабіла раніцай, — выйсці з дому і прайсціся ўздоўж ракі. Не глядзець на гэтых сілавікоў у жаху, а бачыць сваіх людзей, якія ідуць спакойна, усміхаюцца. Не такіх, якіх паказвае беларускае тэлебачанне. Хаця большасць людзей жыве, як і жыла. Нейкія новыя гаспадары жыцця ў рэстаранах, такое жыццё… Я сумую па доме”.
Сёння, лічыць літаратар, ні ў кога не выклікае пытанняў тэзіс “Беларусь — гэта не Расія”. “Паглядзіце: моладзь носіць вышыванкі (хоць за гэта могуць пасадзіць), вучыць беларускую мову. Беларусь — гэта асобная дзяржава, прытым што мы маленькая краіна, мы ўвесь час пад гэтай глыбай велізарнай рускай. І вельмі цяжка з-пад яе выдрацца”, — адзначыла яна.
Адчуваючы сябе беларускай, Алексіевіч адначасова ўспрымае сябе “чалавекам свету”, “касмапалітам у нейкім высокім сэнсе”. “Калі я была ў Чарнобылі, дзе нельга было сесці на траву, дзе квітнеюць сады, дзе ўсё гэта — смерць, але ў нейкім зусім незнаёмым абліччы, я не адчувала сябе беларускай ці францужанкай, ці ўкраінкай, я была прадстаўніком біялагічнага выгляду, які можа знікнуць”, — узгадала яна.
Зямля “становіцца ўсё меншай”, таму, прызналася пісьменніца, ёй бліжэй прынцып “чалавек — чалавеку”, а не “беларус беларусу беларус” (канцэпцыя ўзаемаадносін, якая напоўнілася пазітыўным сэнсам у 2020 годзе на хвалі шырокай салідарнасці прыхільнікаў перамен).
У чаканні варвараў
Цяпер Алексіевіч працуе над новай кнігай — пра цяперашні час. Чарнавую назву “У чаканні варвараў” яна запазычыла ў аўтара аднайменнага верша грэчаскага паэта пачатку XX стагоддзя Канстанцінаса Кавафіса.
“Мы ўсе цяпер неяк бездапаможна застылі і ўвесь час апавядаем сабе [пра] страшнае наша жыццё, [прыводзім] прыклады і чакаем варвараў”, — сказала пісьменніца.
Больш за ўсё, паводле яе слоў, у кнізе будзе “пра рэвалюцыю” 2020 года ў Беларусі, “пра нашу спробу”.
“Нягледзячы на тое, што ўвесь час казалі: “Пакуль мы не пачнем паліць шыны, мы не даможамся волі”, я была супраць крыві, — падкрэсліла Алексіевіч. — Мой дом у цэнтры горада. Штораніцу я бачыла, якая колькасць вайсковай тэхнікі ішла ў горад. І я ўяўляла, што калі выйдуць студэнты (а першымі, вядома, выйдуць маладыя людзі), то яны будуць усе знішчаныя”.
Цяпер беларусаў і яе асабіста (у 2020 годзе літаратар увайшла ў прэзідыум Каардынацыйнай рады па ўрэгуляванні палітычнага крызісу) дакараюць тым, што пратэст быў мірным, калі “трэба было паліць шыны і кідаць кактэйлі Молатава”.
“Наш народ у той момант не быў гатовы да кактэйляў Молатава. Мы ішлі [на маршы пратэсту] як на свята, бралі дзяцей, нават хатніх гадаванцаў. Гэта было так прыгожа, так здорава”, — сказала Алексіевіч.
Мне здавалася, што мы прапануем іншы варыянт перамены жыцця і ўлады — неабавязкова праз кроў, што можна інакш. Але не, нас вельмі хутка сцягнулі на зямлю — і зноў кроў.
Знаходзіць герояў для новай кнігі пісьменніцы няцяжка, бо “каля мільёна беларусаў за мяжой”: “Калі я не магу паехаць у Беларусь, то з яе прыязджаюць людзі, і я магу з імі сустрэцца”.
“Праблема ў ідэі. Сабраць кучу кашмараў нашых, калекцыю гэтых жахаў — гэта не тое. Сёння трэба на шмат пытанняў нанава адказаць, таму я так доўга пішу гэтую сваю кнігу”, — падкрэсліла яна.
Аднак ствараць яе, прызналася пісьменніца, цяжка, бо “зверства чалавечае, жывёльнае”, што “выпаўзае”, ёй “не толькі брыдка”, яно яе “паралізуе як чалавека”.
“Я не ведаю як з гэтым пасля жыць. Ёсць роспач. Суцешыцца няма чым — зло досыць драпежная рэч. Ты ў гэта апускаешся і пачынаеш вывучаць. Галоўнае не зрабіць гэта так цікава, каб людзей гэтае зло не адштурхоўвала, а, наадварот, паказвала, якое яно бяздоннае. Дабро прасцей, пра яго цяжэй пісаць”, — прызналася Алексіевіч.
Як не растаць у імперыі
Паводле слоў пісьменніцы, многіх беларусаў збівае з панталыку, чаму яна піша кнігі на рускай мове. “[Савецкая] ідэя гаварыла на рускай мове, а я пісала на рускай”, — патлумачыла яна.
“І тады, куды не прыеду — у Кіеў, Ташкент, усе размаўлялі на рускай мове, і гэта была праўда часу, праўда ідэі, — працягнула Алексіевіч. — Я б нават не змагла пісаць на беларускай, бо людзі не размаўлялі на добрай беларускай мове, якую цяпер я часта чую ад маладых. Гэта не “наркамаўка” (варыянт правапісу 1959 года, які трансфармаваўся ў сучасны афіцыйны стандарт. — “Позірк”.), а сапраўдная беларуская мова, але яе мала хто ведае”.
На пытанне, як беларусам у краіне і па-за яе межамі захаваць Беларусь ва ўмовах татальнай русіфікацыі, “не даць растаць у імперыі”, Алексіевіч параіла кожнаму “рабіць, што можна, сваю маленькую справу”.
“Як у святога Паўла: “Часам бываюць дні, калі цябе не чуюць, але гора мне, калі я перастану прапаведаваць” (вольны выклад 1-га паслання да Карынфянаў, 9:16 — “Калі я абвяшчаю Евангелле, то мне няма чым хваліцца, бо гэты абавязак ўскладзены на мяне. Гора мне, калі я не абвяшчаю Евангелля”. — “Позірк”.), — заявіла пісьменніца.
Трэба рабіць сваю справу ў меру сваіх сіл. Не ісці разам са злом ды не губляць веру.
“У рэшце, ёсць дзеці, [трэба] іх рыхтаваць і нейкія словы знаходзіць для іх. Ёсць праца. Ёсць сваё адзінае жыццё, яго пражыць — таксама шмат значыць. Іншага выйсця няма. Нам зараз вельмі складана, таму што ёсць Украіна, Ізраіль — свет гарыць з усіх бакоў”, — дадала яна.
“Усе мы — саўдзельнікі, але сказаць, што кожны вінаваты, я не магу”
Сёння Беларусь і Расія, паводле слоў аўтара, “зноў апынуліся ў гета”. “Мы <…> усё ж былі адкрытыя свету, шмат маладых людзей ездзіла, вучылася [за мяжой], у гэтым была надзея, а цяпер яна адкінутая на пару дзясяткаў гадоў назад”, — канстатавала Алексіевіч.
Разважаючы пра развязаную РФ вайну супраць Украіны і саўдзел Беларусі ў гэтай агрэсіі, пісьменніца паказала сябе прыхільніцай прынцыпу індывідуальнай адказнасці за тое, што адбываецца.
“[Можна сказаць], што мы ўсе — і я ў тым ліку — вінаватыя ў тым, што нашыя шпіталі забітыя рускімі параненымі, што ў нас поўна вайсковай тэхнікі, на нашых аэрадромах <…> рускія самалёты, — сказала яна. — Ці калі ў першыя часы ехалі, марадзёрствавалі рускія войскі, танкі і бронетранспарцёры былі падобныя на маленькія крамы. Яны цягнулі халадзільнікі, пральныя машыны — усё, што толькі маглі. І, які жах, яны прадавалі потым гэта на нашых кірмашах у Беларусі — і беларусы куплялі. Ім (захопнікам з нарабаваным. — “Позірк”.) было дазволена адпраўляць усё гэта ў пасылках, яны на беларускіх поштах гэта грузілі і адпраўлялі ў Расію”.
“У гэты страшны час нельга, вядома, не прызнаць, што ўсе мы – саўдзельнікі, але вось так жорстка сказаць, што кожны вінаваты, я не магу. Я ўсё ж за асабістую адказнасць”, — падкрэсліла лаўрэат Нобелеўскай прэміі.
Алексіевіч мяркуе, што Беларусь і Расія “самі не дадуць рады з тым, каб асудзіць сваіх злачынцаў”. “У Германіі [пасля Другой сусветнай вайны] амерыканцы дапамаглі, свет дапамог судзіць гэтых злачынцаў. Я думаю, што сама Германія доўга не адолела б гэта зрабіць, — адзначыла яна. — Калі пакінуць гэтую долю толькі рускім і беларусам, [калі] нам ніхто не дапаможа, то я баюся, што гэта [будзе] грамадзянская вайна. Гэтае выпрабаванне нас яшчэ чакае”.
Украіна, падкрэсліла літаратар, цяпер у складаным становішчы. “Калі зараз я сустракаюся тут з украінцамі … У кожнай сям’і загінула некалькі чалавек і засталося па адным дзіцяці”, — сказала Алексіевіч.
“[Гэта] не вялікая краіна (Украіна — самая вялікая па плошчы дзяржава сярод тых, што цалкам знаходзяцца ў Еўропе. — “Позірк”.), а на яе навалілася такая велізарная Расія і разгубленасць Еўропы і Амерыкі. <…> Але ўкраінцы абараняюць там сваю радзіму, а што там абараняюць рускія, я не ведаю”, — адзначыла яна.
Страшнае “сёння”
Пісьменніца звярнула ўвагу на працэсы трансфармацыі РФ у “камуністычную Расію”, “Расію Сталіна”.
“Я прыязджала ў Маскву і сустракалася са сваімі сябрамі, у газетах, часопісах казала пра ўсё гэта, — прыгадала Алексіевіч. — Яны адказвалі мне: “Святлана, гэта ў вас [ва ўладзе] гэты валёнак калгасны, а ў нас гэта (вяртанне сталінізму. — “Позірк”.) ужо немагчыма, незваротна. <…> Што мае сябры думалі, калі за пару дзён знікла “Эхо Москвы” (“Рэха Масквы”; незалежная радыёстанцыя, ліквідаваная ў сакавіку 2022 года пасля рашэння Генпракуратуры РФ абмежаваць да яе доступ. — “Позірк”.)?”
Паводле слоў лаўрэата Нобелеўскай прэміі, “сённяшні час больш страшны за савецкі, бо сёння чалавек больш страшны, чым тады, калі былі нейкія стрымліваючыя намеры”.
Як выявілася, рабіцца вольным — доўгі працэс.
“Чалавек сядзеў у лагеры, пасля выйшаў за яго браму — і стаў вольным. Не, ён нічога не ведае [пра тое], як жыць па-новаму, вось і працягвае жыць у лагеры — паводле яго законаў”, — адзначыла літаратар.
Да моманту развалу савецкай сістэмы, лічыць Алексіевіч, ніхто, у тым ліку эканамічныя і палітычныя эліты, не быў гатовы да “новага часу”. Ніхто не ведаў, што можна прапанаваць людзям замест камунізму, пра які “былі вельмі спрошчаныя ўяўленні”.
“Мы пра яго не разважалі, не адрэфлексавалі ні ГУЛАГ, ані бальшавізм. Апынуліся зусім голымі перад новай рэальнасцю. І яна нам адпомсціла”, — дадала пісьменніца.
