Адысея габрэйскага хлопчыка зь вёскі Моталь прывяла яго да сусьветнага навуковага прызнаньня. Але справай жыцьця Хаіма была сіянісцкая мара. А мары спраўджваюцца. «Новы Час» прасачыў лёс першага прэзыдэнта Дзяржавы Ізраіль.
Беларусь
Легэндарная прэм’ер-міністарка Ізраілю Голда Мэір згадвала, калі пісала пра дзяцінства: «Вобраз Пінску я захавала — магчыма, таму што я столькі чула і чытала пра яго. Многія з тых, каго я сустрэла ў наступным жыцьці, былі родам зь Пінску і бліжэйшых мястэчкаў, у тым ліку сем’і Хаіма Вэйцмана і Мошэ Шарэта».
Хаім Вэйцман нарадзіўся ў Мотылі, недалёк ад Пінску 27 лістапада 1874 году. Пасьля пачатковай габрэйскай адукацыі ў Беларусі будучы прэзідэнт скіраваўся ў Заходнюю Эўропу на навучаньне. У 1899 годзе габрэйскі хлопец з Палесься атрымлівае навуковую ступень доктара ў швайцарскім унівэрсітэце.
Здольнасьці ў галіне хіміі прывялі яго праз увесь кантынэнт, дзе ён стаў глыбока ўцягнутым у сіянісцкую дзейнасьць. Ягоным натхняльнікам быў Тэадор Герцль, заснавальнік новай габрэйскай самасьвядомасьці. Урэшце Хаім пасяліўся ў Манчэстэры.
Тут умацавалася падвойная ідэнтычнасьць Вэйцмана як навукоўца і сіянісцкага лідэра. Ягоны навуковы ўклад падчас Першай сусьветнай вайны, асабліва распрацоўка працэсу фэрментацыі для стварэньня ацэтону, прывялі яго да шчыльных кантактаў з брытанскай палітычнай элітай, што сталася ключавым пунктам для сіянісцкай справы.
«Ерузалем быў нашым, калі Лёндан быў балотам»
У той час чалец брытанскай Палаты лордаў спытаў Хаіма Вэйцмана: «Чаму вы, габрэі, настойваеце на Палестыне, калі ёсьць так шмат неразьвітых краінаў, у якіх вам было б зручней пасяліцца?» Вэйцман сказаў: «Гэта ўсё роўна, што я пытаюся ў вас, чаму вы праехалі дваццаць міль, каб наведаць сваю маці ў мінулую нядзелю, калі на вашай вуліцы жыве так шмат старых».
Стваральніку дэклярацыі свайго імя, міністру замежных справаў Вялікай Брытаніі Бальфуру ўраджэнец Мотыля сказаў: «Містэр Бальфур, калі б вам прапанавалі Парыж замест Лёндану, вы б прынялі яго?» Міністар выглядаў зьдзіўленым і сказаў: «Але Лёндан — наш!» Вэйцман сказаў: «Ерузалем быў нашым, калі Лёндан быў балотам». Бэльфур адказаў: «Гэта праўда».
Пасьля сваёй першай паездкі ў Палестыну ў 1907 годзе Хаім Вэйцман стаў больш актыўна падтрымліваць габрэйскае пасяленьне ў рэгіёне. Пазьней ён рашуча выступаў за іўрыт у якасьці мовы выкладаньня ва ўнівэрсітэце ў Хайфе, заснаваным у 1914 годзе, дзе выкладаньне плянавалася на нямецкай мове. Гэтая пазыцыя адклала адкрыцьцё ўстановы да заканчэньня Першай сусьветнай вайны.
Вэйцман адыграў істотную ролю ў зьяўленьні знакамітай дэклярацыі Бальфура. Як згадвала Голда Мэір: «Прыгожы, велічны, ён вылучаўся і сваёй каралеўскай выправай. Для габрэяў усяго сьвету гэта быў «кароль юдэйскі».
Адносіны двух вельмі розных па тэмперамэнце і поглядах людзей, Давіда Бэн-Гурыёна і Хаіма Вэйцмана былі напружаныя. Але разам з тым будучы першы прэм’ер-міністар Ізраілю захапляўся будучым першым прэзідэнтам. Бэн-Гурыён любіў яго, хоць і не падзяляў даверу Хаіма да ангельцаў.
Вэйцман нават пасьля 1946 году ўсё яшчэ верыў, што ангельцы будуць спрыяць Ізраілю, і ня мог зразумець усю меру іхнай здрады ў адносінах да габрэяў.
Голда Мэір яскрава апісала гэтага чалавека: «Але ўсе трыццаць гадоў брытанскага мандату, незалежна ад таго, займаў Вэйцман сваю пасаду ці не, ён быў жывым увасабленьнем сіянізму для ўсяго пазапалестынскага сьвету, і ўплыў ягоны быў велізарны».
Толькі Вэйцман мог пераканаць Трумэна ў вырашальную гадзіну 1948 году прызнаць габрэйскую дзяржаву, якая ўключае Негеў. Ён быў ужо стары і слабы і амаль нічога не бачыў, але калі 14 траўня 1948 году Трумэн падпісаў прызнаньне Ізраілю Злучанымі Штатамі, прэзідэнт ЗША згадаў менавіта доктара Вэйцмана. «Цяпер стары доктар мне паверыць», — сказаў ён.
У Бэн-Гурыёна і сумневаў не было, што, калі ў габрэяў будзе свая дзяржава, першым яе прэзідэнтам будзе Хаім Вэйцман.
Прэзідэнт
«З пачуцьцём гонару і глыбокай пашаны я ўздымаюся, каб адкрыць Устаноўчы сход Дзяржавы Ізраіль, першы габрэйскі сход нашых дзён, у Ерузаліме, вечным горадзе. У гэты вялікі момант у гісторыі нашага народу мы дзякуем і праслаўляем Бога Ізраілю, з ласкі якога мы атрымалі прывілей бачыць адкупленьне пасьля пакаленьняў пакутаў», — казаў Хаім Вэйцман на адкрыцьці Кнэсэту ў 1949 годзе, які прызначыў яго на пасаду першага прэзідэнта краіны.
«Гэтая падзея стала вынікам надзвычайнага абуджэньня нашай нацыянальнай сьвядомасьці за апошнія некалькі дзесяцігодзьдзяў. Гэта пачалося прыкладна семдзесят гадоў таму, калі лепшыя сярод нас, невядомыя і безыменныя лідэры таго пакаленьня, паўсталі, каб ажыцьцявіць спрадвечную мару аб вяртаньні ў Сіён і адраджэньні нацыянальнага існаваньня. Іх намаганьні ішлі ў двух кірунках.
Першым было духоўнае абуджэньне, вяртаньне да старажытных крыніцаў нашай габрэйскай спадчыны і адраджэньне габрэйскай мовы і яе літаратуры, засяродзіўшы шырокія магчымасьці нашай нацыі на адной мэце. Былі таксама мерапрыемствы ў сфэры адукацыі і распаўсюду інфармацыі, адкрытае абвяшчэньне нашага гістарычнага права, імкненьне атрымаць дапамогу і падтрымку лідараў сьвету. Гэты шлях прывёў да стварэньня Сусьветнай сіянісцкай арганізацыі.
Другі кірунак быў канкрэтным дзеяньнем, і яго прынялі тыя, хто стаміўся чакаць, пакуль габрэі ў дыяспары ўзмоцняцца і іншыя прызнаюць іх. Яны імкнуліся паскорыць справу, і яны прыйшлі ў Палестыну, спрабуючы прынесьці адкупленьне свайму народу працай сваіх рук, потам твару і крывёй свайго жыцьця.
Два кірункі даўно аб’ядналіся і, як дзьве рукі аднаго чалавека, умацоўвалі адзін аднаго. Потым надышоў вялікі дзень, дзевяць месяцаў таму, 14 траўня 1948 году, калі мы абвесьцілі нашу незалежнасьць і стварэньне нашай дзяржавы».
Доктар Вэйцман казаў, што стаў прэзыдэнтам дзяржавы, дзе ўсе прэзыдэнты, Ізраіль — гэта жывая дэмакратыя, і галубоў там столькі ж, колькі ястрабаў.
«Нашаму пакаленьню належыць аднавіць традыцыю свабоды, абарваную тыранамі тысячу дзевяцьсот гадоў таму. Я ня ведаю, чаму менавіта гэтае пакаленьне мае прывілей выконваць жаданьні ўсіх папярэдніх, якія згнілі ў змроку дыяспары. Гэта можа быць праз усе пакуты і боль, якія атачалі нас за апошнія семдзесят гадоў, калі адну канечнасьць за другой адрывалі ад цела нашай нацыі, пакуль у апошні час траціна з нашай колькасьці не была зьнішчаная».
Хаім Вэйцман з беларускага Моталю быў першым прэзідэнтам Ізраілю з 1949 году па дзень сваёй сьмерці — 9 лістапада 1952 году.
