«Салідарнасць» прапануе працяг гутаркі з гісторыкам Аляксандрам Пашкевічам у рамках спецпраекта «Неперапісаная гісторыя». Размаўляем пра канкурэнцыю з суседзямі за супольную гістарычную спадычыну.
Пачатак чытайце тут.
— Часта краіны, якія маюць супольную мінуўшчыну з сённяшнімі суседзямі, канкуруюць за гістарычную спадчыну. Беларусь тут не выключэнне. Якія мы маем поспехі ў гэтай канкурэнтнай барацьбе (калі маем увогуле), і ў чым прайграем?
— Мы безумоўна маем поспехі ў адстойванні права беларусаў на спадчыну Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай. За апошнія 30 гадоў беларускія гісторыкі дастаткова плённа на гэтай дзялянцы папрацавалі, апрацавалі шмат крыніц і выдалі нямала навуковых прац на гэтую тэматыку.
Прытым нельга сказаць, што гэтаму аказвала асабліва моцную, а галоўнае паслядоўную падтрымку беларуская дзяржава — добра ўжо тое, што яна не заўсёды гэтаму актыўна замінала.
У кожным разе, нашы прэтэнзіі на нешта цяпер абапіраюцца не на голую рыторыку ці квазігістарычныя працы сумнеўнай якасці, — хоць бываюць, вядома, і такія, — а на салідную навуковую базу. Ад якой проста адмахнуцца, у прынцыпе, ужо немагчыма, калі ідзе гаворка пра супольнасць прафесіяналаў.
Іншая рэч — што яўна не маюць перспектыў любыя спробы прэтэндаваць на супольную гістарычную спадчыну манапольна, давесці, што яна толькі наша, а суседзі да яе толькі хціва і беспадстаўна прысмакталіся.
Груба кажучы, давесці тое, што Вялікае Княства Літоўскае — не дзяржава продкаў выключна цяперашніх літоўцаў, а па сутнасці беларуска-літоўская (ці літоўска-беларуская) старажытная дзяржава, на спадчыну якой абодва народы маюць аднолькавыя правы, цалкам рэальна, і мы на гэтай глебе маем нямала поспехаў.
А вось спробы давесці тое, што спадчына ВКЛ — толькі і выключна наша, а літоўцы да яго не маюць дачыненне, перспектыў яўна не маюць. Як не маюць перспектыў і спробы цалкам прыватызаваць, напрыклад, Касцюшку ці Міцкевіча, у адрозненне ад спробаў данесці тое, што яны належаць не толькі палякам, але часткова і нам.
Калі гаворка ідзе пра канкурэнцыю і ўзаемапранікненне ды ўзаемаўплыў ідэй у супольнасцях прафесіяналаў, то тут усё не так безнадзейна.
Гэта толькі на абывацельскім узроўні суперніцтва, напрыклад, паміж беларускай і літоўскай гістарыяграфіяй часта ўяўляецца даволі прымітыўна, як бой «сценка на сценку», пераможца ў якім атрымлівае ўсё.
Насамрэч жа ўсё тут збудавана куды больш складана, а таму і больш пазітыўна. Сярод сучасных беларускіх гісторыкаў (не публіцыстаў-прапагандыстаў) цяжка знайсці такіх, якія б цалкам адмаўлялі балцкі (літоўскі) чыннік у стварэнні і развіцці ВКЛ.
І сярод літоўскіх, адпаведна, таксама нямала людзей, якія прызнаюць, што беларускі чыннік у гісторыі ВКЛ быў важным, і не бачаць нічога кепскага ў тым, што гэтая спадчына — сумесная для абодвух народаў.
Дзялянка ж, на якой мы адназначна пакуль прайграем і калі маем дасягненні, то іх няшмат — гэта не так уласна двухбаковыя адносіны сярод навукоўцаў, як прэзентацыя сябе ў свеце, давядзенне свайго права на гэту спадчыну ў вачах іншых народаў.
Бо гэтага нельга рабіць ніяк інакш, як толькі праз шырокую прэзентацыю ўласных поглядаў праз розныя міжнародныя пляцоўкі і на шырока распаўсюджаных у свеце мовах, перадусім англійскай. У нас жа, на жаль, з гэтым вялікія складанасці: працы пра Беларусь і беларусаў, напісаныя беларусамі з беларускіх пазіцый і выдадзеныя не толькі па-беларуску ці па-расейску, дагэтуль вельмі нешматлікія і не надта распаўсюджаныя.
Як і прэзентацыя свайго бачання на іншых мовах праз сродкі сучасных камунікацый. І ў гэтым не толькі наша віна, але і бяда, бо мы не маем за сабой дзяржаўнай падтрымкі. А без яе тут не тое што зусім немагчыма, але вельмі цяжка нешта рабіць.
Найбольш натуральнымі і дзейнымі пляцоўкамі для пашырэння ведаў пра краіну і народ, у тым ліку і гістарычных, з’яўляюцца амбасады ў розных краінах. Ёсць адпаведныя аддзелы пры іх, ствараюцца і спецыялізаваныя ўстановы накшталт нямецкіх Інстытутаў Гётэ ці Польскіх інстытутаў.
На прэзентацыю і прапаганду свайго за мяжой выдзяляюцца вялікія сродкі з дзяржаўных бюджэтаў. У Беларусі ж гэтаму ніколі не надавалі надта шмат увагі. Часам гэта, магчыма, было нават і да лепшага, улічваючы спецыфіку дзяржаўнай ідэалогіі, але ўсё ж такі негатыву ў такой сітуацыі больш, чым пазітыву.
Эміграцыя ж наша была заўсёды вельмі слабая і арганізацыйна, і матэрыяльна, каб магчы такую цяжкую ношу самастойна паўнавартасна пацягнуць.
Хто ведае, можа цяперашнія ў сваёй аснове безумоўна негатыўныя працэсы, калі дзясяткі ці нават сотні тысяч беларусаў, сярод якіх нямала і энтузіястаў беларускай справы, мусяць не па ўласнай волі пакідаць сваю краіну і прынамсі часова атабарвацца на Захадзе, будуць у выніку мець і пэўны станоўчы эфект у тым плане, што людзі дзякуючы гэтаму павывучваюць мовы, завяжуць патрэбныя сувязі.
І ў выніку мы атрымаем моцную эміграцыю, здольную куды больш эфектыўна прасоўваць беларускія інтарэсы за мяжой, у тым ліку і прамоцыю нацыянальнай культуры і гісторыі. А калі нешта ўрэшце зменіцца ў Беларусі і гэта будзе сумешчана з дзейснай падтрымкай адтуль, то тады тым больш ёсць шанцы камень зрушыць з месца.
Ва ўсякім разе, тыя ж палякі, літоўцы ці ўкраінцы ў свой час дзейнічалі менавіта так — узгодненымі намаганнямі сваёй моцнай эміграцыі пры падтрымцы нацыянальнай дзяржавы. Іншая рэч — што нам, канешне, будзе яшчэ складаней, бо адна справа пашыраць інфармацыю пра краіну ці асобу, якую і так усе прызнаюць за табой апрыёры, а іншая — спрабаваць неяк уклініцца са сваёй праўдай у пэўныя даўно замацаваныя сістэмы ўяўленняў.
Але тут нічога не зробіш, гэтай базавай сітуацыі мы не зменім, таму давядзецца спадзявацца на крэатыў і нестандартнасць падыходаў.
— Наколькі важна ўвогуле адстойваць сваё права на Міцкевіча, Касцюшку, Міндоўга, на бітву пад Оршай і сваю порцыю славы за разгром крыжакоў пад Грунвальдам?
— Гэта вельмі важна, перадусім таму, што іншай слаўнай гісторыі ў нас няма. Калі мы будзем адмаўляцца ад гэтага, то застанемся проста ні з чым. Не было ж такога, што ішлі паралельна два аўтаномныя адзін ад аднаго гістарычныя працэсы, і мы цяпер можам выбіраць, які працэс нам мілейшы.
Не, працэс быў адзін, адныя людзі яго рухалі, і падзеі адбываліся адныя і тыя ж. Таму існуе пытанне толькі інтэрпрэтацыі таго, што ў гісторыі было, і адпаведна з гэтым прыняцце яго за сваё ці чужое.
На пытанне прыняцця ці не прыняцця за сваіх герояў і падзей з іншай эпохі людзі звычайна глядзяць з пазіцыі сённяшняга дня і праблем, якія стаяць перад сучасным грамадствам.
Гэта пытанне ў значнай ступені ідэалагічнае. Калі нейкія сілы фактычна адмаўляюць народу ў самастойным існаванні, а ў эліт самога гэтага народа на гэты конт іншая думка, то, натуральна, яны імкнуцца даказаць сваю рацыю.
А мы ведаем, што ўсведамленне старажытнасці і слаўнасці ўласнага мінулага — адзін з тых фактараў, які дазваляе людзям гуртавацца і адчуваць нацыянальнае адзінства ўжо ў сучаснасці.
Таму аб’ектыўна на ролю тых падзей, якія ўзносяцца на п’едэстал, вылучаюцца тыя, дзякуючы якім можна правесці паралелі з сённяшнім днём.
І найбольш шануюцца тыя дзеячы, якія хоць і ў іншых умовах, але супрацьстаялі пагрозам, аналагічных сённяшнім. У нашай цяперашняй сітуацыі, калі асноўныя пагрозы — русіфікацыя і пагроза з боку Расіі, натуральным чынам высоўваюцца наперад менавіта тыя гістарычныя персанажы і тыя падзеі, якія сімвалізуюць сабой супрацьстаянне Маскве і заходні вектар развіцця.
Прасоўванне ж думкі, што наша існаванне як нацыянальнай супольнасці пачалося толькі пару-тройку пакаленняў таму, а дагэтуль нашы продкі былі толькі забітай паняволенай масай без усялякіх высокіх памкненняў — як любяць казаць расійскія прапагандысты, «негістарычным народам», — не дае падстаў для гонару і не натхняе на здзяйсненні.
Большасць людзей па самой сваёй прыродзе нават часта неўсвядомлена хочуць ганарыцца сваёй слаўнай мінуўшчынай, чэрпаць натхненне ў тым ліку і ў гісторыі.
І калі ты ім накідаеш думку, што ў сваёй уласнай гісторыі ганарыцца няма чым, бо ў ёй былі толькі прыгон, лапці, каўтун у валасах, лучына ды курныя хаты, то гэта не значыць, што патрэба ганарыцца гісторыяй знікае як такая.
Проста прадмет для гонару знаходзіцца ў гісторыі суседніх нечым блізкіх народаў. У нашым канкрэтным выпадку — у гісторыі расійскай, якую дзякуючы папулярызацыі праз масавыя крыніцы сярэднестатыстычны беларус ведае лепш, чым сваю.
А праз апанаванне розумаў чужой культурай і гісторыяй прыходзіць і адчуванне нацыянальнай недалужнасці, успрыманне свайго як нечага толькі рэгіянальнага, правінцыйнага і нязначнага ў параўнанні з тым, што рабілася ў «цэнтрах цывілізацыі».
Уласна на гэтым жа і грунтуецца расійская імперская канцэпцыя — у накіданні паняволеным народам комплексу непаўнавартаснасці, пераканання ў тым, што яны сядзелі ў глухіх лясах, бяскрайніх пустынях ці сярод вечнай мерзлаты і гібелі да таго часу, пакуль да іх нарэшце не дайшло святло цывілізацыі з Масквы ці Санкт-Пецярбурга.
І што нават цяпер паварот іх да ўласнай культуры і пераасэнсаванне ўласнай гісторыі прывядзе да рэгрэсу ва ўсіх сферах, бо «без Расіі і рускай культуры ім не пражыць».
Таму і нясецца ад маскоўскіх прапагандыстаў няспынны кліч да падпарадкаваных народаў: «Не перапісвайце гісторыю, каб не ўмёрлі». Заставайцеся, маўляў, пры той версіі гісторыі, якую напісалі для вас мы, і будзе вам шчасце.
Але зразумела, што ў гэтым праяўляецца клопат імперцаў не пра інтарэсы іншых народаў, а пра інтарэсы свае ўласныя. Як той казаў, на штыкі можна абапірацца, але нельга на іх сядзець.
Вось праз гэтае затуманьванне галоў сваёй версіяй гісторыі з пераследам іншых версій якраз і выконваецца, — трэба прызнаць, вельмі небеспаспяхова, — задача стварэння месца для сядзення, а не толькі для апоры.
І пазбавіцца менавіта ад гэтага ўплыву куды цяжэй, чым проста перамагчы імперыю ў звычайнай вайне на полі бою.
