Да ўгодкаў смерці слыннага гісторыка Юрыя Туронка піша Міхась Скобла на сваёй старонцы ў Фэйсбук.
Пяць гадоў таму сышоў ад нас гісторык Юры Туронак…
Не мною заўважана, што гісторыя чалавецтва — гэта пераважна гісторыя войнаў. Не стала тут выняткам і гісторыя Беларусі — на нашай тэрыторыі зброя лязгала часцей, чым дзе. Але паколькі войны на беларускай зямлі, як правіла, ішлі за чужыя інтарэсы, то і гісторыю гэтых войнаў для нас пісалі таксама чужакі. Як прыклад, можна прывесьці таўшчэзны двухтомавік «Усенародная партызанская вайна ў Беларусі супраць фашысцкіх захопнікаў» аўтарства Цанавы.
Паводле гэтага партызаназнаўцы ў генеральскіх пагонах, ледзь не з першых дзён вайны ўсе беларусы, якія не паспелі змабілізавацца ў Чырвоную армію, шчыльнымі радамі пайшлі ў лес, адкуль білі фашыстаў і днём, і ўночы, і ў хвост, і ў грыву. На падобных гісторыях і выхоўваліся мы ўсе, у тым ліку аўтар гэтых радкоў.
З таго часу прайшлі доўгія гады, пакуль складаная гісторыя апошняй вайны больш-менш упарадкавалася ў маёй галаве. І ўпарадкаваў яе гісторык з Варшавы Юры Туронак. Памятаю, як на маіх вачах у мінскай кнігарні «Светач» людзі стаялі ў чарзе, каб набыць ягоную «Беларусь пад нямецкай акупацыяй». І бралі па дзве, па тры — сабе і сябрам. Дайце веры, навуковая кніга стала сапраўдным бестселерам!
Зразумела, што і ўсе пазнейшыя кнігі Юрыя Туронка не прайшлі міма мяне — і «Беларуская кніга пад нямецкім кантролем», і «Людзі СБМ», і «Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі», і — нарэшце — «Мадэрная гісторыя Беларусі», куды ўвайшлі асноўныя працы гісторыка. Усе кнігі чыталіся запойна. Помню, чытаў і думаў — гэта ж адзін чалавек зрабіў работу за цэлы інстытут, прычым не маючы папярэднікаў, ідучы па цаліку. Асоба! А паколькі асоба тая жыла ў Варшаве, куды і пасля прыўзнятай жалезнай заслоны даехаць было няпроста, то звестак пра Туронка мы мелі мала. Хацелася ведаць больш.
І як жа я быў рады (думаю, не толькі я), калі ў свет выйшлі Туронкавы мемуары «За кардонам Бацькаўшчыны», выдадзеныя ў бібліятэчцы часопіса «Беларускі гістарычны агляд». Тыя мемуары я прачытаў на адным дыханні. Туронак і ў мемуарным жанры застаўся гісторыкам, таму падрабязна выклаў гісторыю сваіх родных Дукштаў — з лічбамі і табліцамі, па якіх можна параўнаць два стагоддзі ў жыцці мястэчка — XIX-е і XX-е. У Дукштах будучы гісторык у 1929 годзе прыйшоў на свет, там немаўлём быў ахрышчаны ў парафіяльным касцёле ксяндзом Зянонам Буткявічусам, там падшпаркам на вуліцах услухоўваўся ў польскую, габрэйскую, расійскую і літоўскую мовы. (Свая — беларуская — культывавалася ў сям’і, у доме, дзе на сценах віселі партрэты Багушэвіча, Купалы і Казіміра Сваяка.)
«Jak ty sіę nazyvasz? Jureczek?» — пыталася ў трохгадовага лабатага хлопчыка суседка. «Nie Jureczek, а Юрачка», — адказваў той насуплена, і рабілася відавочным — такога не перавучыш і не пераназавеш.
Вялікую ўдзячнасць да сваіх бацькоў — Браніслава Туронка і Марыі з дому Рэшэцяў — захаваў у сваім сэрцы сын. Бацька, лекар па прафесіі, лячыў усю ваколіцу, а сабе не дапамог — рана памёр ад запалення лёгкіх. Але спрыяў сыну і пасля смерці — у 1942 годзе, пачуўшы прозвішча Туронак, дырэктар віленскай гімназіі без іспытаў залічыў Юрку у гімназісты і нават вызваліў ад платы за навучанне ў 100 марак. Прыйдзе час, і ўдзячны сын напіша пра бацьку цэлую кнігу, якую выдасць слынны нью-ёркскі БІНіМ.
Кніга «За кардонам Бацькаўшчыны» — гэта панарама чалавечага жыцця, дзе трэба — дакладна-падрабязная (відно, што аўтар абапіраецца на дзённікі), дзе трэба — жывапісна-кінематаграфічная. Вось толькі адна з яскравых сцэнак. 29 чэрвеня 1944 года, Дукшты. Беларус Пецька Кузьміцкі, які служыць у латышскім (!) вайсковым аддзеле, у форме люфтвафэ (!) ідзе з вінтоўкай на варту і спявае на ўсю вуліцу расійскую савецкую (!) песню «С нами Сталин родной, он железной рукой…». Наўрад ці дзесяцігадовы падлетак разумеў усю трагікамічнасць гэтай сітуацыі, але — запомніў, каб потым выкарыстаць як аздобу-дэталь у сваіх мемуарах.
Калі ў 2015 годзе мы здымалі фільм пра Зоську Верас і вандравалі па роднай ёй Беласточчыне, заехалі ў вёску Трыпуці, дзе ў Туронка было лецішча. Ён меўся паўдзельнічаць у здымках, бо доўгі час сябраваў з гераіняй нашага фільма, ліставаўся з ёю. Вёска немалая, сувязі там тады чамусьці не было — дзе шукаць? Пры дарозе пасвіў кароў дзядзька з пугай-дратаванкай. Даведаўшыся, каго мы шукаем, ён пакінуў статак і на ровары суправаджаў нас на другі канец вёскі, да самага лецішча. І ўсё паўтараў: «Пан прафесар Туронак — вельмі паважаны ў нас чалавек, ніц з тымі каровамі не станецца, я вас правяду».
Гісторык Юры Туронак сапраўды варты нашай павагі і ўдзячнай памяці. Заслужана паважалі яго не толькі ў лясных Трыпуцях, але і ў Беластоку, і ў Вільні, і ў Мінску — па ўсім неабсяжным беларускім свеце.
