Ці магчыма пабудаваць нацыю, з’ехаўшы з краіны? І як застацца беларусам за мяжой?
На гэтыя і іншыя пытанні ў межах спецпраекту Вытокі gazetaby.com адказвае гісторык, даследчыца беларускай эміграцыі Наталля Гардзіенка.
— Сёння пытанне эміграцыі і магчымасці існавання беларусаў за межамі краіны вельмі актуальнае. Асабліва цікава зірнуць на досвед мінулых пакаленняў, каб зразумець, што чакае нас у будучым. Наколькі эміграцыя ўплывала на фарміраванне беларускай нацыі? Якія здабыткі прынесла нашаму народу?
— Пачнем з таго, што пры выездзе з Беларусі беларусы не перастаюць быць беларусамі. Яны застаюцца гэткай жа часткай беларускай нацыі, як і тыя, хто жыве на радзіме.
Ацаніць, наколькі эміграцыя (як выезд за мяжу) уплывала на фармаванне нацыі, досыць складана. З аднаго боку, ад канца ХІХ ст. часта беларусы выязджалі на эміграцыю часова, каб зарабіць грошай і вярнуцца дахаты. І шмат каму гэта ўдавалася. І гэтыя кантакты з іншымі культурамі і паляпшэнне дабрабыту ўрэшце выглядаюць як фактар пазітыўны.
З іншага боку, значная частка суродзічаў у розныя часы з’язджала з беларускіх земляў з палітычных, эканамічных і іншых прычын, і многія ўжо не толькі не вярталіся, але й паступова знікалі, асіміляваліся ў іншакультурным асяроддзі.
Багата мы ведаем прыкладаў выхадцаў з Беларусі, што сталі вядомыя ў свеце, але сёння фактычна з ёй не асацыююцца, бо сталі часткаю іншых культур.
З гледзішча агульначалавечага, тое, што чалавек рэалізаваў сябе, безумоўна, плюс, з пункту гледзішча нацыянальнага, тое, што рэалізаваў у іншай культуры, без сувязяў са сваёй, напэўна, мінус.
Вельмі шмат залежала ад нацыянальнай ідэнтычнасці эмігрантаў, здольнасці яе захаваць на чужыне. Тады іх дасягненні ў новых краінах, безумоўна, працавалі на Беларусь, на ўяўленне пра беларусаў і беларускую культуру.
Пра гэта найбольш можна казаць на прыкладах беларусаў з эміграцыі часоў Другой сусветнай вайны, якія былі больш нацыянальна свядомыя за сваіх папярэднікаў і захоўвалі гэтую свядомасць цягам жыцця на чужыне.
— Як складваўся лёс нашых суайчыннікаў? Ці лёгка ўвогуле застацца беларусам у эміграцыі?
— Цягам гісторыі мільёны выхадцаў з беларускіх земляў з розных прычын выязджалі на чужыну. Зразумела, што і лёсы іх складваліся вельмі па-рознаму. Я магу казаць найперш пра прадстаўнікоў менавіта эміграцыі часоў Другой сусветнай вайны, пра якіх ведаю болей. Сярод іх багата беларусаў, што дасягнулі поспеху ў новых краінах, сталі вядомымі лекарамі, інжынерамі і г.д.
Хрэстаматыйны прыклад Барыса Кіта, што быў звязаны з амерыканскай касмічнай прамысловасцю.
Менш вядомы ў Беларусі, але хіба што болей у ЗША — Аўген Вярбіцкі (1922-1986). Па атрыманні доктарскай ступені ён спецыялізаваўся ў хіміі мясной прадукцыі. Працаваў у ваеннай лабараторыі даследаванняў ежы і дасягнуў поспехаў у галіне кансервавання харчоў шляхам іррадыяцыі. Менавіта ён стаў стваральнікам «касмічнай ежы», што выкарыстоўвалася ў палётах амерыканскіх астранаўтаў.
Заслугі Аўгена Вярбіцкага былі адзначаная, калі астранаўты прывезлі з Месяца адмысловую месяцовую пароду, кавалачак якой і атрымаў навуковец з рук прэзідэнта ЗША. І пры гэтым Аўген Вярбіцкі не губляў сувязяў з амерыканскімі беларусамі, удзельнічаў у беларускіх арганізацыях.
Аднак эміграцыя далёка не заўсёды звязаная з поспехам. Ёсць багата гісторый, як яна ламала людзей.
Прыкладам, Уладзімір Другавец (1923-1961) пры канцы 1940-х апынуўся ў Аргенціне, цягам некалькі гадоў быў старшынём Згуртавання беларусаў у гэтай краіне, рады БНР. Пры канцы 1950-х дзеяч выехаў у ЗША, каб арганізаваць пераезд туды жонкі з дзецьмі, але нечакана захварэў, трапіў у псіхіятрычны шпіталь, а па выхадзе з яга скончыў жыццё самагубствам. Зрэшты, нельга сказаць, што самагубствы сярод беларускіх эмігрантаў былі такія ўжо частыя.
Або іншы выпадак — настаўнік матэматыкі Мікалай Перагуд-Пагарэльскі (1893-1964), у паваеннай Нямеччыне ён працаваў у Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы. На пачатку 1950-х пад імем Мечыслаў Рагажэцкі прыбыў у ЗША, быў затрыманы пры ўездзе і ізаляваны на паўтара гады пад пагрозай дэпартацыі. Потым быў вызвалены і застаўся ў краіне, але праз згаданыя непрыемнасці моцна захварэў і не змог працаваць. Жыў у складаных умовах у Кінгстане ў штаце Нью-Ёрк.
Прыкладаў і поспехаў беларусаў, і трагедый на эміграцыі было хіба столькі ж, колькі і ў звычайным жыцці на радзіме. Пры гэтым усе згаданыя эмігранты мелі менавіта беларускую нацыянальную самасвядомасць, і на эміграцыі яны заставаліся беларусамі. Ці было гэта лёгка? Магчыма, як і ў сучаснай Беларусі, гэта быў свядомы штодзённы выбар.
Ёсць багата сведчанняў тагачасных беларускіх эмігрантаў, як ім даводзілася змагацца за вызнанне сваёй беларускай нацыянальнасці. Прыкладам, мастачка Тамара Стагановіч-Кольба адмаўлялася атрымоўваць амерыканскае пасведчанне, дзе яе пазначылі як расейку, а не беларуску, дамаглася, каб дакумент быў выпраўлены.
А ў Францыі беларусы цягам колькіх гадоў праводзілі кампанію па прызнанні беларускай нацыянальнасці ва ўрадавых структурах.
Пра беларусаў у сярэдзіне ХХ ст. нідзе нічога амаль не ведалі, таму галоўнай місіяй паваенных эмігрантаў стала якраз распавесці свету пра Беларусь, зрабіць беларусаў заўважнымі на розных узроўнях. І нешта ў гэтым кірунку сапраўды атрымалася зрабіць.
— Адзін з маіх суразмоўцаў-гісторыкаў, кажучы пра нацыянальныя рысы, адзначаў, што «беларусы вельмі падатлівыя да адаптацыі», і ў гэтым якраз ёсць пагроза страціць сваю ідэнтычнасць тым, хто з’ехаў з краіны. Наколькі лёгка, па вашым досведзе, беларусы раствараюцца ў свеце паміж іншымі нацыямі?
— Відаць, шмат залежыць ад узроўню нацыянальнай ідэнтычнасці, які маюць эмігранты ў часе выезду з Беларусі, а таксама тых умоў, у якія яны трапляюць на чужыне, і мэтаў, якія маюць.
Не сакрэт, што вельмі часта людзі выязджаюць з ідэяй як мага хутчэй адаптавацца ў новай краіне і мінімізаваць сувязі са старой, набыць як бы новую ідэнтычнасць. Думаю, гэтая з’ява далёка не толькі беларуская.
У эмігрантаў першай паловы ХХ ст. даволі часта рэлігійная свядомасць была мацнейшая за нацыянальную. У розных краінах яны шукалі найпершы цэрквы ці касцёлы, каб быць «са сваімі», і гэткім чынам траплялі ў лік расейцаў або палякаў і праз некаторы час ужо і не вылучалі сябе з адпаведнай грамады.
Шмат залежыла ад таго, куды чалавек трапляў на чужыне. Найлягчэй было заставацца беларусам побач з іншымі беларусамі, у месцах больш-менш кампактнага пасялення суродзічаў. Гэткія былі, прыкладам, у Кліўлендзе ці Саўт-Рыверы ў ЗША. Там стваралася цэлая беларуская інфраструктура з цэрквамі, крамамі, грамадскімі залямі, нядзельнымі школкамі, спартовымі клубамі, могілкамі.
Падобнае ў розных варыянтах было ў некаторых раёнах Нью-Ёрка, Чыкага, Таронта, Мельбурна, Лондана і г.д.
Чым бліжэй беларус сяліўся да сваіх, тым лягчэй было заставацца беларусам. І наадварот, калі праз нейкія сваркі, непаразуменні, жыццёвыя абставіны чалавек з’язджаў у рэгіёны, дзе суродзічаў не было, найчасцей, губляліся ўсе сувязі і эмігрант хутка асіміляваўся.
Праўда, былі цікавыя выпадкі. Прыкладам, нараджэнец Валожыну Мікалай Махнач, чые ўспаміны «Доўгая дарога да свабоды» выйшлі ў Мінску ў 2014 годзе. Гэты былы вайсковец Арміі Андэрса, удзельнік бітвы за Монтэ-Касіна на эміграцыі апынуўся спачатку ў Валіі, потым у амерыканскім Масачусэтсе.
Паўсюль быў у польскамоўным асяроддзі, удзельнічаў у польскіх арганізацыях, і ўспаміны напісаў у арыгінале па-польску, але падкрэсліваў, што ён беларус. Хоць у ЗША кантактаў з суродзічамі-беларусамі фактычна не меў.
Такім чынам, захоўваць беларускую ідэнтычнасць па-за грамадой магчыма, хоць і значна складаней.
