Дзе знайсці сэнс, што турбуе сёння, і чаму на мінскай канапе Купалаўскага яшчэ да 2020-га паміралі мары, «Салідарнасці» распавёў купалавец Міхась Зуй, які пасля ад’езду з Менску прайшоў праз дзве эміграцыі.
— Міхась, пасля ад’езду з Менску вы жылі ў Львове, а пасля пачатку вайны перабраліся ў Варшаву. Што было самае цяжкае ў эмацыйным плане?
— Калі мы толькі з’язджалі з Беларусі, я разумеў што магу вельмі сумаваць. Па Менску, бо я вельмі яго люблю, па Беларусі, сябрах.
Але я неяк з сабой дамовіўся, што не маю права на нейкія неабгрунтаваныя спадзевы ці на глыбокую рэфлексію. Бо калі буду рэфлексаваць і паглыбляцца ў стан скрухі, то гэта можа і мне, і маёй сям’і стаць перашкодай.
Я разумеў, што мы не можам заставацца ў Беларусі, гэта аб’ектыўная рэчаіснасць. У нас не было свабоднага выбару. Таму я з сабой дамовіўся і пакуль гата дамова дзейнічае.
Мы ўвесь час бачым цяжкія навіны з Беларусі, і гэта зноў накрывае 2020-м годам, калі было шмат добрага, светлага, але і злоснага, што цябе паралізавала і да сёння, часам, уводзіць у ступар.
Сябры нядаўна падказалі, што ў такіх сітуацыях трэба раскласці жыццё на простыя дзеянні, якія мусіш рабіць кожны дзень. Без абмеркаванняў і рэфлексій. Як кожны дзень мусіш устаць і чысціць зубы, так і тут трэба пераводзіць сваё жыццё ў нейкія дзеянні, каб меньш заставацца сам-насам з гэтай бядой, на якую ніяк не можаш паўплываць. Інакш яна цябе знішчыць.
Калі з пачаткам вайны мы прыехалі ў Польшчу, накрыў шматузроўневы стрэс, бо нават тут мы не адчувалі сябе ў бяспецы… Але пачынаеш нечым займацца, праз «не хачу» і нават творчасцю. Нам з маім суаўтарам і паплечнікам Андрэем Кашперскім было цяжка прыдумляць новае, бо быццам усё згубіла сэнс. Але мы ўспрымалі як працу тое, што гэтыя сэнсы трэба знайсці зноў.
—«Як быццам усё згубіла сэнс»— фраза, якая не дае крочыць далей…
— Гэта вельмі разбуральная думка, што як быццам усё было бессэнсоўна. Так, усё змянілася, і Беларусь, і мы. Але ў гэтым выбары, які мы рабілі ў 2020-м, і быў сэнс, гэта трэба прыняць. У выбары выступіць супраць гвалту вялікі сэнс.
На тое мы і дарослыя людзі, каб пагадзіцца, што мы зрабілі правільны выбар, хэпіэнд якога наступіць не адразу. Інакш гэта цалкам пазіцыя дзіцяці, якое тупае ножкай і хоча цяпер.
— Вы кажаце «я дамовіўся з сабой», але ў рэчаіснасці бывае не так прыгожа. Дамаўляйся-не дамаўляйся, але ж накрывае. Юры Стыльскі гатуе і малюе, Крысціна Дробыш п’е каву ў кавярні з відам на жыцце, таксама ёй дапамагаюць антыдэпрэсанты, Павел Аракелян бухае бурбон. Дзе вы шукаеце падтрымку?
— Першае, што прыйшло ў галаву — гэта праца, прынамсі творчая. У мяне пасля ад’езду з Беларусі амаль не было перыяду, калі не трэба было нічога прыдумляць. Ты мусіш гэтай працай займацца, і яна выцягвае.
Так, настрой змрочны, але ты пачынаеш нешта рабіць, і ўнутры з’яўляецца радасць. І як быццам гэтая радасць выціскае з цябе гідкую цемру. Гэта дае сілы.
«Зніклі ружовыя акуляры і ілюзія, што людзі абавязкова будуць ісці за дабром»
— Калі бачыла вас на сцэне ці ў жыцці, заўсёды ўсміхалася, бо, здаецца, вы суперпазітыўны. Як з гэтым пасля ўсіх дзікіх падзеяў?
— Пазітыў людзі звычайна бачаць падчас маёй працы. Але ж мае ролі — не зусім я.
За апошнія гады ўсё часцей, і гэта стала звыклым станам душы, у мяне праяўляецца халодная злосць, якая прымушае выдзіраць сябе за валасы з дрыгвы. Злосць да сітуацыі, часам да сябе.
Я называю гэта «вясёлая здаровая злосць». Бо для мяне яна выратавальная эмоцыя, як быццам ты не дазваляеш сабе куксіцца. А часам вельмі хочацца!
Бывае, гэтая злосць дае нават радасць, нейкі баявы настрой, у які часам атрымліваецца трапіць.
Я пераводжу яе ў дзеянні. Мне гэта прасцей, як творчаму чалавеку, бо я магу перанесці яе на сцэну, у спеў ці відэаролік. Мая прафесія — грамаадвод, куды я магу даслаць любую эмоцыю. Для мяне гэта топліва, дызель, на якім можна «ехаць».
Думаю мала людзей, у якіх нейкая частка душы не счарсцвела, не стала калючай. Мы шмат бачым вельмі брыдкіх чалавечых праяваў, якія ўсё агіднее і агіднее.
Зніклі ружовыя акуляры і ілюзія, што людзі абавязкова будуць ісці за дабром і за праўдай. Але (сам сабе буду зараз пярэчыць) у той жа час на адных шалях пачуццё расчаравання ў чалавеку, а з іншага боку асабіста я сустракаў людзей, якія рабілі ў гэты чорны час вельмі высакародныя ўчынкі. Моцныя і самаахвярныя. І, на мой погляд, гэта ўраўнаважвае.
«Траўма можа быць прыхаваная, а потым бац — і ляснула»
— Некаторыя, калі зусім дрэнна, звяртаюцца да спецыяліста…
— У мяне асабіста няма такога досведу. Ведаю, што калі зусім дрэнна, не трэба вінаваціць у гэтым сябе, дабіваць и гробіць. Да ну! Ты не дрэнны за тое, што табе сумна. Сумуй і нават зразумей, што ты маеш на гэта права. Нават калі не сядзеў у турме і блізкія на волі, усё роўна можа накрыць. Траўма можа быць прыхаваная, а потым бац — і ляснула.
Калі зусім дрэнна, зрабі тое, што хочацца менавіта ў дадзены момант. Усё спыніць, зрабіць нешта для сябе. Я люблю пагуляць у кампутарныя гульні. Нават эскапізм, уратаванне ў нечым адарваным ад рэчаіснасці, гэта таксама класна.
Зараз чытаю «Уладара пярсцёнкаў», спрабую адолець у арыгінале. Кніжка была напісана ў жудасны час: былі войны, сам Толкіен ваяваў і ўсё гэта бачыў. Здаецца, кніжка абсалютна эскапісцкая, але быццам дае табе свет, у якім можна адпачыць, адвабіцца трохі ад рэчаіснасці.
— Вы здаецеся моцным. Мо таму, што сям’я, дзеці і выбару няма?
— Можа я чагосьці не разумею… Можа таму, што трохі дурны (усьміхаецца)?
— Вось, я ж нездарма казала пра ваш пазітыў!
— Так, гумар трымае. І зараз ён не заўсёды пра светлае і пазітыўнае, але зноў жа пра тое, што дае сілы. Калі ты над нечым пасмяешся, як быццам будзеш яго трошкі менш баяцца. То бок смех забівае страх.
Памятаеце ў «Гары Потару» ёсць магічнае заклінанне «Рідзікулус»? Замест жахлівага ўяўляеш смешнае, смяешся, і морак разыходзіцца. Перастаеш вельмі сур’ёзна рэагаваць і такім чынам самы жудасны жах разбураецца.
Так і сённяшняя беларуская сістэма накіравана на запалохванне, яны вельмі хочучь быць сур’ёзнымі, значнымі, паважнымі. Каб іх баяліся. Калі з таго, што яны робяць ты нейкім чынам пасмяешся, ты для сябе трошкі разбураеш гэты страх.
«Часам з вялізным пытаннем справіцца лягчэй, чым са штодзеннымі рэчамі»
— Як дзеці і жонка адаптаваціся ў эміграцыі? Каму і чаму горш, цяжэй за ўсё?
— Як ні дзіўна, быццам бы дзеці хутка адаптуюцца да ўсяго, але для іх пераезд стаў траўмай. Яны і зараз, калі ўзгадваюць самы любімы горад і краіну, кажуць: Менск, Беларусь. Памятаюць сяброў, любімыя месцы.
Да нейкага часу мы не маглі ім сказаць: вернемся — не вернемся. Потым разам с жонкай сумленна з імі паразмаўлялі, распавялі пра сітауцыю, што з намі магла здарыцца бяда, таму мы з’ехалі, «каб вас у нас не адабралі».
Як быццам яны ўспрынялі гэта па даросламу, але дагэтуль вельмі часта ўзгадваюць Менск. Насамрэч мы радыя, што ў нашых дзяцей застаецца культурны беларускі код.
— Дзяніс Дудзінскі казаў мне, што «мы ўсе зараз апынуліся на Марсе і вымушаны наноў будаваць свае ўласнае жыццё, у тым ліку асабістае». Як у вас атрымоўваецца?
— Канешне, усё гэта цяжка, і такія стрэсы не могуць не ўплываць. Калі ты вымушаны з’ехаць з роднай краіны з-за рэпрэсій, потом з іншай краіны з-за вайны — твая нервовая сістэма ляціць да чорта.
На якіх людзях мы звычайна зрываемся? На самых блізкіх, таму што яны побач і часам у чымсці падаюцца вінаватымі. Гэта чалавечая прырода ад якой не ўцячы. Але будзем справабавць змагацца.
— Лічыцца, што мужчыны больш трывалыя, але не эмацыйна. Тым больш калі паўстае вострае пытанне заробкаў, арэнды кватэры. Калі быў самы цяжкі перыяд у гэтым плане і як змагаліся з негатыўнымі думкамі?
— Гэта самае складанае пытанне, нават не ведаю, што адказаць. Туга па Радзіме — гэта тое, што неяк можаш прааналізаваць. А тут кожны дзень… Мне падаецца, што асаблівая небяспека ў дробязях. Яны назапашваюцца, могуць быць незаўважнымі, але з’ядаюць, піляць сук і паціху цябе разбураюць. Часам з вялізным пытаннем справіцца лягчэй, чым з такімі штодзеннымі рэчамі.
Што б я сам сабе параіў? Спакайней успрымаць што твае родныя, дзеці, не робяць тое, чаго б табе хацелася, чаго ты ад іх чакаеш. І, можа, ты таксама не выконваеш нейкія іх спадзяванні. Змірыцца з тым, што ніхто не ідэальны. І ты таксама.
«Яшчэ да 2020-на мы прыдумалі, што гэта канапа, на якой паміраюць мары»
— Што сёння турбуе?
— Хочацца трошкі не прапусціць лета, як ні дзіўна гэта гучыць. За гэтымі клопатамі, справамі ўжондаў, легалізацыяй, зарабляннем грошай — не прапусціць неяк жыццё, каб трошкі яго адчуць. Хацелася б больш часу праводзіць з сям’ёй.
Ёсць нават такая прымаўка: «Калі ўлетку на сонцы не напячэшся, то ўзімку з холаду натрасешся». Таму трэба ўжо зараз назапашваць станоўчыя эмоцыі.
— Каля трох год таму, у інстаграме, вы падзяквалі беларусам за падтрымку, казалі, што беларусы насамрэч разам і дапамагаюць адно аднаму. Ці змяніліся вашыя думкі на гэты конт?
— Гэта было пасля нашага сыходу з Купалаўскага. Прайшоў час і зараз больш яскрава зразумела, што ніхто не ідэальны, і нельга ўвесь час для ўсіх быць вельмі добрым.
Тады, у 2020-м, быў сапраўдны выбух, калі ўсе адно аднаго ўбачылі, разгледзелі, палюбілі, асэнсавалі, што ўсе мы беларусы і жывем у адной краіне. З цягам часу трываласць гэтага пачуцця, радаснага адкрыцця беларусаў, правяраецца менавіта доўгай дыстанцыяй.
Але мне падаецца, што і да гэтага часу тое пачуццё засталося. Так, яно стала больш комплекснае. У яго падмяшаліся розныя колеры, як у мульціку «Галаваломка», дзе спачатку дзіцёнак успрымае нешта адназначна — радасць, сум — а потым эмоцыі становяцца больш складанымі.
Усім нам хапае розных сітуацый, дзе мы вымушаны выжываць, перадумляць наноў жыццё, прафесію, неяк знаходзіць сабе месца. Гэта няпроста. Але ўсё роўна ў нас засталося адчуццё ўзаемадапамогі, і яно стала як быццам больш дарослае.
— Што першай справай зробіце, калі памарыць пра вяртанне ў Менск?
— Схадзіў бы да блізкіх, у «Цэнтральны» зайсці пастаяць з бутэрбродзікам ці выпіць кавы з вушкам ў «Караваі».
Можна і ў тэатр. Я працаваў у Купалаўскім 18 год, гэта мае адзінае месца працы ў Беларусі. Таму калі гэта вяртанне будзе — чаму не? Мы ўсе з задавальненнем туды зойдзем і паглядзім.
Мы, напэўна, да 2020-га, і я таксама, жылі ў нейкім свеце, трымаўшыся за гэты будынак, як быццам ён нясе нейкі сакральны сэнс. Не людзі, якія надавалі яму гэты сэнс, якія там працавалі.
Але я не разумею, навошта мне дазваляць сабе сантыменты ў дачыненні канапы, на якой я там сядзеў? Мы з яе дагэтуль смяемся.
Яшчэ да 2020-на мы прыдумалі, што гэта канапа, на якой паміраюць мары. Бывала прыходзіш у грымёрку загадзя: «О, можа што-небудзь яшчэ дадумаю да спектакля, мо якую песню?» А потым кладзешся на гэтую канапу і разумеешь: «Аай, нічога не хочацца, лепш адпачну».
«Канапа, на якой паміраюць мары». То бок я цёпла да яе стаўлюся, але не хацелася б узяць яе з сабой па жыцці.
Я не буду сумаваць ні па купалаўскіх люстэрках, ні па паху куліс, ні па канапе. Толькі па блізкіх людзях, якіх даўно не бачыў.
