Аналітык — пра стан экспертнай супольнасці, працу ва ўмовах рэпрэсій і захаванне беларускага кантэксту.
Днямі выйшаў у свет «Беларускі штогоднік 2023» — традыцыйны комплексны аналіз стану спраў у найважнейшых сегментах дзяржавы і грамадства. Зборнік аналітычных матэрыялаў выдаецца з 2003 года, cёлета, можна сказаць, юбілейны выпуск, але цяпер — ва ўмовах беспрэцэдэнтных рэпрэсій і ціску, у тым ліку на экспертную супольнасць.
Пра тое, як рабіць аналіз, калі статыстычных звестак бракуе, а многія калегі знаходзяцца ў зняволенні, прызнаныя ўладамі экстрэмістамі ды тэрарыстамі, і чаму даследчую працу нельга спыняць нават у такіх умовах, Филин пагутарыў з галоўным рэдактарам і ўкладальнікам зборніка Вадзімам Мажэйкам.
— Сапраўды, у пэўным сэнсе сёлетні «Беларускі штогоднік» юбілейны, але мінулы і цяперашні гады — гады вялікага чэленджу, бо «Штогоднік» робіцца без шматгадовай рэдактаркі Валерыі Касцюговай, якая ўсю гэту справу пачынала. І для мяне рэдактарства ў «Штогодніку» — не проста праца дзеля працы, але каб дзецішча Валерыі не загінула, пакуль яна ў зняволенні, каб зборнік працягваў выходзіць, развіваўся, — зазначае Вадзім Мажэйка. — Цяпер рабіць гэтую справу даводзіцца ў вельмі складаных умовах.
Па-першае, апошнія гады ўпершыню склалася сітуацыя, калі значная частка аналітычнай супольнасці вымушана знаходзіцца за мяжой. Фактычна, летам 2021 года, калі пачаліся масавыя рэпрэсіі супраць грамадзянскай супольнасці, паз’язджала большасць аналітыкаў, тады ж і Валерыя была арыштаваная, і з гэтага часу большасць аўтараў знаходзяцца не ў Беларусі.
Хаця адзначу, што ўсё роўна ёсць аўтары, якія пішуць з Беларусі — пад псеўданімамі, і гэтая экспертыза знутры краіны таксама вельмі каштоўная.
Напрыклад, частка, якая тычыцца адміністрацыі прэзідэнта, напісаная менавіта чалавекам знутры дзяржаўнай структуры, некаторыя эканамічныя артыкулы таксама напісаныя людзьмі пад псеўданімамі — нягледзячы на цяперашнія ўмовы, мы ўсё ж стараемся спалучыць погляд звонку і знутры краіны.
Валерыя Касцюгова, Уладзімір Мацкевіч, Ягор Лебядок, Андрэй Паротнікаў, Таццяна Кузіна — толькі невялікі пералік экспертаў, якія знаходзяцца сёння за кратамі, і гэта моцны ўдар па экспертнай супольнасці. Нават у тэхнічным сэнсе складаць комплексны агляд стану спраў у краіне без іх удзелу складана. А працу даводзіцца планаваць, пастаянна трымаючы ў галаве, што ў любы момант калег у Беларусі могуць затрымаць, гаворыць рэдактар «Беларускага штогодніка»:
— Той жа Ягор Лебядок летась дэбютаваў у нас, напісаў вельмі добры тэкст пра ваенна-прамысловы комплекс, і мы з ім абмяркоўвалі планы, як разгарнуць думкі ў наступным артыкуле — але ў вельмі хуткім часе пасля той размовы Ягор быў арыштаваны. Так атрымалася i з Андрэем Паротнікавым: акурат у сакавіку ён мусіў здаць свой тэкст у «Штогоднік», але не паспеў — яго затрымалі.
Вельмі ўдзячны Алене Кудзько, віцэ-прэзідэнтцы міжнароднага аналітычнага цэнтра GLOBSEC, якая напісала сёлета тэкст пра беларускае войска ў час вайны — відавочна, што гэтая тэма вельмі важная, увесь «Штогоднік» прасякнуты ёй.
Яшчэ адзін чалавек з Беларусі мусіў напісаць аналітычны артыкул, але ў апошні момант адмовіўся — і я не магу яго ў гэтым упікнуць, бо ўсё разумею.
Але, з іншага боку, у чымсьці стала нават прасцей — адчуваеш, што не маеш магчымасці адмовіцца ад працы, бо гэта справа годнасці, не саступаць, як бы цяжка не было. І вялікая падзяка ўсім экспертам, хто ў Беларусі і не ў краіне, усім партнёрам, хто працягвае супрацу і падтрымку.
— Яшчэ раней многія аналітыкі казалі: з цягам часу ўсё больш будзе адчувацца адарванасць тых, хто за мяжой, ад «зямлі». Ці адчуваецца гэта цяпер, ці бракуе для аналізу статыстыкі, афіцыйных лічбаў, меркаванняў спецыялістаў знутры краіны?
— На мой погляд, аналітычнай супольнасці ў гэтым сэнсе прасцей, чым іншым — журналістам, грамадскім арганізацыям, — бо аналітыка мусіць грунтавацца на аб’ектыўных дадзеных, а не на тым, што ты асабіста назіраеш на мінскіх вуліцах, размаўляючы з таксістамі, прадавачкамі ў крамах і г.д.
Праблемы са статыстыкай шмат у каго ўзніклі, бо з кожным годам дзяржструктуры закрываюць усё больш лічбаў, утойваюць дадзеныя. І тут няма розніцы, ці ты ў Беларусі, ці за мяжой — звесткі Белстату ўсё адно закрытыя, не зробіш жа ўначы падкоп пад сцены Белстату, каб их знайсці.
І калі мы паглядзім нават не на Пятроўскага ці Шпакоўскага, з якімі ўсё зразумела, а, скажам, на «Мінскі дыялог», які працягвае працу — нельга сказаць, каб, застаючыся ў Мінску, яны рабілі глыбейшую аналітыку, чым аналітыка за мяжой.
Так што нам удаецца кампенсаваць гэты адрыў і падцягваць беларускі кантэкст, у тым ліку дзякуючы людзям, якія ў Беларусі, да таго ж шмат у каго застаюцца і працоўныя, і нефармальныя кантакты з экспертамі ў Беларусі.
Плюс стараемся прыцягваць аўтараў, якія могуць паглядзець на Беларусь з іншага боку: тут хачу звярнуць увагу на ўкраінскага эксперта Яўгена Магду, які напісаў пра беларуска-ўкраінскія дачыненні, а таксама на яскравы тэкст спецдакладчыцы ААН па Беларусі Анаіс Марэн. Гэта хіба першы такога кшталту атрыкул Анаіс у статусе спецдакладчыцы, які глыбока і шматгранна паказвае сітуацыю хайне знутры Беларусі, але знутры ААН.
— У мінулыя гады тыя ж дзяржчыноўнікі і дзяржструктуры з задавальненнем запрашалі незалежных экспертаў на дыскусіі, удзельнічалі ў мерапрыемствах, карысталіся дадзенымі аналітыкаў — а цяпер гэта не проста перакрэслена, аналітыкі атрымалі па надуманых абвінавачаннях тэрміны турэмнага зняволення часам большыя, чым бандыты і забойцы.
Чаму, на вашу думку, улады так апалчыліся на экспертную супольнасць — каб вынішчыць любую крытыку і разуменне, што адбываецца?
— Так, мы помнім, што Валерыя Касцюгова і Таццяна Кузіна былі асуджаныя на 10 год за«спробу захопу ўлады» і «пагрозу нацбяспецы», а зараз Валерыя Касцюгова ўнесеная ў спіс тэрарыстаў, што вельмі абмяжоўвае розныя побытавыя рэчы: менш будуць даваць спатканняў, у гэтым месяцы не дазволена нават тэлефанаванне родным.
На мой погляд, гэта вельмі сімвалічна, што аналітыкаў прызнаюць тэрарыстамі. Такія захады не толькі дрэнна сведчаць пра ўладу — яе паводзіны ў прынцыпе не навіна, але паказваюць непрыняццё любых альтэрнатыўных меркаванняў.
Таму мы бачым жорсткія прысуды не толькі аналітыкам, але і незалежным журналістам, і палітыкам, і грамадскім дзеячам, і каму заўгодна.
Але ўсё гэта не на карысць перадусім самой дзяржаве: усё ж такі дзяржаўныя аналітычныя цэнтры, мякка кажучы, у меншасці на аналітычным полі Беларусі, а іхная прадукцыя, на жаль, нават пры большым доступе да нейкіх закрытых дадзеных не вылучаецца высокім узроўнем якасці. І наўрад ці ў такой нездаровай сітуацыі можна чакаць развіцця, нармальнага навуковага дыялогу.
А незалежная аналітычная супольнасць працягвае працу: даследчыкі адзін аднаго ведаюць, камунікуюць на фармальных і нефармальных мерапрыемствах, і ўзровень незалежнай аналітыкі аб’ектыўна вышэйшы, чым тое, што выдаюць за аналітыку дзяржаўныя медыя.
Больш за тое, пасля падзей 2020 года ёсць і плюс у тым, што беларускую незалежную аналітыку ўмацавалі прафесійныя кадры, якія павыходзілі з дзяржсістэмы — напрыклад, аўтар тэкста у «Штогоднік» Генадзь Коршунаў, а таксама Павел Слюнькін, Павел Мацукевіч, іншыя людзі. Гэта дазваляе павышаць узровень дыскусіі і разумення падзеяў.
