Беларус з Латвіі распавёў «Салідарнасці» пра арт-супраціў, 3% землякоў і місію дыяспары.
Яшчэ на пачатку красавіка ў Юрмале, у памяшканнi чыгуначнай станцыі Дубулты, якую некалькі год таму пераабсталявалі ў арт-цэнтр, пачала працаваць экспазіцыя «Крэатыўная Беларусь», прысвечаная пратэстам 2020 года і рэпрэсіям супраць праціўнікаў рэжыму. Працягнецца яна да канца мая, а куратары выставы — дырэктар цэнтру Інга Штэмайнэ і беларускі дызайнер Дзяніс Давыдаў, які быў вымушаны эміграваць з сям’ёй у Латвію.
Гэтая экспазіцыя — толькі адзін з мноства праектаў, якія ладзіць аб’яднанне беларусаў Латвіі Supolka, каб расказваць пра падзеі ў Беларусі, падтрымліваць і працягваць барацьбу за дэмакратычныя змены ў краіне.
Пра тое, чым жывуць сёння актывісты дыяспары, як на мове мастацтва рампавядаюць, што народ супраць рэжыму, а пратэст не здушаны, і аб чым мараць, Дзяніс распавёў у інтэрв’ю «Салідарнасці».
— Сама па сабе суполка дастаткова невялікая, па апошніх звестках, нас 1700 чалавек, і гэта тыя, хто прыехаў пасля 2020 года, так бы мовіць, новая беларуская дыяспара, — гаворыць Дзяніс. — Але наогул колькасць беларусаў у Латвіі досыць вялікая. Як сведчыць афіцыйная статыстыка, беларусы складаюць прыкладна 3% насельніцтва краіны (лічба, што для нас гучыць забаўна), хоць, канешне, беларускай мовай карыстаюцца нямногія.
Самай першай задачай Supolki тады, у 2020-м, было аказанне дапамогі тым, хто пацярпеў ад гвалту з боку сілавікоў і вымушаны быў бегчы з краіны. Мітынгі, штотыднёвыя акцыі пратэсту, пікеты ля амбасады, арт-мерапрыемствы, зразумелыя ўсім без перакладу, відовішчны ланцуг салідарнасці «Балтыйскі шлях да свабоды» — дыяспара заяўляла пра пазіцыю беларусаў гучна, заўважна і даходліва. І, дарэчы, заўжды знаходзіла падтрымку мясцовых уладаў.
Так, падчас чэмпіянату свету па хакеі ў 2021-м мэр Рыгі Марціньш Стакіс і міністр замежных спраў Латвіі Эдгарс Рынкевічс замянілі чырвона-зялёны сцяг на бела-чырвона-белы — на знак непрызнання рэжыму і падтрымкі беларусаў, якія пацярпелі ад рэпрэсій.
Гэты крок раз’юшыў беларускія ўлады настолькі, што Мінск выслаў усіх латвійскіх дыпламатаў (Рыга адказала сiметрычна) і распачаў крымінальную справу супраць палітыкаў за «распальванне варожасці».
«Хейту ў дачыненні да беларусаў я не адчуваю»
— У Латвіі і сёння нічога не спынілася: людзі гэтак жа працягваюць выходзіць на вуліцы і паказваць салідарнасць з беларусамі ў Беларусі, — дадае Дзяніс. — Адзінае, што не ўсе нашы акцыі праходзяць вельмі гучна, бо некаторыя памятныя даты супадаюць з жалобнымі датамі ў Латвіі.
Таму, напрыклад, Дзень Волі 25 сакавіка, які супадае з днём памяці ахвяр масавай дэпартацыі, мы адзначаем больш камерна – культурнымi мерапрыемставамі, а 9 жніўня кожны год выходзім на Плошчу Свабоды ў Рызе — дарэчы, у гэтых мерапрыемствах бяруць удзел і гарадскія ўлады, i латышскiя палiтыкi. У нядаўняй акцыі да Дня палітзняволеных удзел прыняла удзел Сандра Калніетэ, дэпутатка Латвіі ў Еўрапарламенце і сімвалічная хросная Ларысы Беражновай.
Пасля пачатку вайны беларусы Латвіі крыху сумняваліся, ці час цяпер гаварыць пра беларускую павестку. Але адчувалі, што працягваць гэта рабіць, падкрэсліваючы, што беларусы — супраць расійскай агрэсіі, можна і трэба.
— Якраз у дзень уварвання ва Украіну ў нас мусіла адбыцца мерапрыемства з музеем выбітных паэтаў Райніса і Аспазіі, — прыгадвае Дзяніс, — і мы ехалі на сустрэчу ў збянтэжанасці: можа, лепш будзе ўсё адмяніць?
Па ўсіх навінах прайшло: наступ пачаўся з тэрыторыі Беларусі, і беларуская тэма ў такіх абставінах здавалася зусім недарэчнай. Але кіраўніцтва музея нас пераканала: наадварот, якраз цяпер вельмі важна гаварыць пра тое, што беларусы — супраць вайны, што беларусы звязаны з Латвіяй і Еўропай.
Хейту ў дачыненні да беларусаў я не адчуваю. Больш за тое, мерапрыемствы, якія мы ладзім, праходзяць пры падтрымцы дзяржаўных інстытуцый Латвіі, і гэта значыць, у іх ёсць разуменне, што адбываецца ў Беларусі і што народ не спыніў барацьбу супраць нелегітымнага рэжыму.
Праблемы могуць узнікаць хутчэй з прыватнымі арганізацыямі, кшталту банкаў, якія не кантралююцца дзяржавай і могуць уводзіць пэўныя абмежаванні. Але мяркуючы па тым, як гэта адбываецца ў некаторых іншых краінах — тут усё-такі стаўленне да беларусаў значна лепшае.
— На жаль, рэпрэсіі ў краіне працягваюцца, і людзі працягваюць з’язджаць. Наколькі проста ці складана сёння рэлакавацца ў Латвію?
— Калі гаворка ідзе пра экстраны выезд, атрыманне прытулку, то гэты варыянт магчымы, але ён досыць доўгі. Аднак беларусы, якія падаліся на міжнародны прытулак як уцекачы, атрымліваюць дзяржаўную падтрымку і іхнія заяўкі разглядаюцца, не адпраўляюцца ў стоп-ліст.
Калі ж справа ў тым, каб пераехаць па працы, перавезці бізнес — тут больш складана, бо ад пачатку вайны выдачу працоўных віз значна скарацілі, а ВНЖ для беларусаў — прыпынілі.
«Абодвум нашым народам ёсць, што распавесці пра чорныя даты савецкай гісторыі»
— Сярод акцый салідарнасці, якія мы ладзім, мноства культурных імпрэзаў, якія дазваляюць паказаць латышам, што беларусы не такі далёкі ад іх народ, як многія лічаць, і што ў нас шмат агульнага гістарычнага мінулага.
Так, адзін з нашых арт-праектаў распавядаў пра падтрымку латышскім паэтам Янам Райнісам беларускай дыяспары ў 20-ыя гады мінулага стагоддзя. Таксама з рыжскім музеем акупацыі зладзілі «Ноч расстраляных паэтаў» — на жаль, абодвум нашым народам ёсць, што распавесці пра чорныя даты савецкай гісторыі.
Проста цяпер у Дубулты працягваецца выстава, якая распавядае пра падзеі ў Беларусі ў 2020-м і рэпрэсіі, якія не спыняюцца да сёння. Напрыклад, на адной сцяне пад калючым дротам надрукаваныя імёны амаль 1,5 тысячы беларускіх палітзняволеных.
Фотаработы, прадстаўленыя на выставе, паказваюць самыя першыя страшныя дні пасля выбараў, брутальныя разгоны мірных пратэстаў, гісторыю знакамітай Плошчы Перамен — не ўсіх аўтараў гэтых здымкаў мы сёння можам назваць, але іхнія працы ўражваюць.
Раней мы ўжо паказвалі ў гэтай арт-прасторы інсталяцыю з белымі жураўлікамі — яны «пераляцелі» з Плошчы Свабоды, сімвалізуючы колькасць палітзняволеных у Беларусі, і кожны тыдзень колькасць гэтых жураўлікаў толькі павялічвалася.
Людзі, якія бачылі, як мы дабаўляем новыя фігуркі, не маглі паверыць, што сёння такое магчыма, і перапытвалі: «Няўжо такое ў вас адбываецца? Так не можа быць у рэальнасці, а толькi ў кіно».
І мы зразумелі, што трэба працягваць расказваць, што адбывацца ў Беларусі. Распавялі гісторыю ад 1918 года і першай спробы абвяшчэння незалежнай беларускай дзяржавы, патлумачылі, што рэжым рабіў у Беларусі апошнія 30 гадоў, і што адбывалася ў жніўні 2020-га.
Такі падрабязны расказ, дакументаваны, падмацаваны фотаздымкамі, дапамагае многім зразумець лепш нашы падзеі — бо проста лічбы зняволеных не ўкладваюцца ў галовах людзей.
Такая форма падачы «чапляе» многіх, гаворыць Дзяніс. Напрыклад, малады латышскі паэт Крысцiян Iесалнiекс, які глыбока пранікся арт-супрацівам беларусаў рэжыму, пачаў перакладаць на латышскую мову вершы беларускіх палітзняволеных.
З іншых культурніцкіх і асветніцкіх ініцыятыў хачу згадаць анлайн акцыю супраць выкарыстання IKEA працы беларускіх палітвязняў, персанальную выставу Вольгі Якубоўскай, якая прайшла ў красавіку ў доме Нацыянальных Культурных Таварыстваў, курсы «Мова нанова», якія адкрыліся ў Рызе і ўжо збіраюць слухачоў на заняткі.
Пры падрыхтоўцы кожнай акцыі з’яўляюцца і новыя знаёмствы, і ўжо далей сумесныя мерапрыемствы. Пасябравалі з найстарэйшай арганізацыяй беларусаў Латвiі «Світанак» — разам ладзiлi мерапрыемства, прысвечанае Слуцкаму збройнаму чыну і 105-годдзю БНР.
Рэгулярна ўдзельнічаем і ў мерапрыемствах Кангрэса украінцаў Латвіі: Дзень вышыванкі, Дзень памяці ахвяр Галадамору і г.д.
Нядаўна прайшла Ноч музеяў у Юрмале — у памяшканні арт-станцыі зладзілі дваравы мінi-канцэрт, арганізавалі квэсты па экспазіцыі для наведвальнікаў. А на закрыццё выставы, 28 траўня, плануем паказ фільм «Courage» з субтытрамі на англійскай і латышскай мовах.
«Наш абавязак — трымаць адкрытай беларускую павестку»
— Многія з тых, хто пачынаў акцыі салідарнасці ў 2020 годзе, зараз крыху адышлі ў цень, хтосьці перагарэў, і на змену яму прыйшлі новыя людзі. На мой погляд, гэта цалкам натуральны працэс.
Без адчування «абавязалаўкі», шчыра мы можам дасягнуць значна болей. Кожны робіць што можа, хоць патрохі, а аб’яднаныя высілкі даюць плён. І часам бывае: мы падаем заяўку на рэгістрацыю мерапрыемства, указваем, што будзе 10 чалавек — а збіраецца 50.
Асабіста мяне вельмі натхняе, калі ўдаецца зачапіць беларускай тэмай латышоў. Калі чалавек, далёкі ад нашай гісторыі, ад нашай рэальнасці, бо ён жыве ў спакойным, нармальным дэмакратычным свеце, — пранікаецца нашымі падзеямі і адгукаецца на іх усім сэрцам. Такія моманты насамрэч матывуюць не спыняцца.
Чаго нестае? Мабыць, камунікацыі з беларускiмi медыя i суполкамі ў іншых краінах. І яшчэ, мяркую, цярпення — перад намі стаяць аднолькавыя выклікі, і канешне, хочацца, каб перамены ў Беларусі надышлі хутчэй — але да іх трэба доўга і нястомна ісці, крок за крокам.
— Рана ці позна дзень, з якога пачнецца новая Беларусь, прыйдзе. Якім вы яго ўяўляеце?
— Ведаеце, калі я ўпершыню наведаў рыжскі музей акупацыі і ўбачыў экспазіцыю, прысвечаную латышскай дыяспары ў пасляваенныя гады, то ўпершыню ўсвядоміў, што працэс будаўніцтва дэмакратыі можа быць вельмі доўгім. У Латвіі гэта заняло практычна 45 гадоў.
Але нават у самыя складаныя часы, калі да помніка Свабоды нельга было ўскласці кветкі, бо за гэта адразу быу арышт, дыяспара па-за межамі краіны працягвала рабіць тое, што не маглі здзейсніць людзі ўнутры краіны, карпатліва, па драбніцы збірала і захоўвала латышскую культуру, трымала латышскую павестку.
Сёння такі галоўны абавязак у нас: трымаць адкрытай беларускую павестку, не губляць сувязь з беларусамі ў Беларусі, паказваць, што народ церпіць ад рэпрэсій, але барацьба не скончылася і працягваецца. І трэба разумець, што шлях можа быць вельмі няпростым і доўгім — але ж сонейка абавязкова загляне ў наша ваконца.
